Prawdopodobnie wielu czytelników bloga nigdy nie słyszało o tajnej wojnie, być może nawet bakteriologicznej, prowadzonej w Poznaniu w czasie niemieckiej okupacji. Myślę, że warto przybliżyć te wydarzenia, ponieważ uważam, że nie powinny zostać zapomniane.
Do napisania tego tekstu zainspirował mnie wpis sprzed kilku dni o podstępie szczepionkowym.

Na początku przypomnę nieco kontekst. Po wejściu wojsk niemieckich do Polski zachodnia część naszego kraju została wcielona do Rzeszy Niemieckiej. Wielkopolska (razem z częścią woj. łódzkiego) została nazwana Krajem Warty (Wartheland). Niemcy uznawali te tereny za rdzennie niemieckie. Reichsstatthalterem (namiestnikiem Rzeszy) Warthelandu został niesławny Arthur Greiser. Tyle tytułem wstępu.

Cofnijmy się jednak w czasie do roku 1908, do miejscowości Śmigiel, leżącej ok. 60 km na południe od Poznania. W rodzinie miejscowego kupca, Stanisława Witaszka, urodził się syn – Franciszek. Po zdaniu matury w Ostrowie Wielkopolskim rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Poznańskiego (dziś Uniwersytet Adama Mickiewicza). Ukończył je w 1931 roku, a już rok później zrobił doktorat (w wieku 24 lat!). Był tytanem pracy – oprócz pracy naukowej w dziedzinie mikrobiologii założył firmę produkującą surowice i szczepionki, a także drugą, która wytwarzała naturalne nici chirurgiczne, katgut. Pełnił jeszcze wiele innych funkcji, ale o tym możecie sobie poczytać w sieci.

Na początku II wojny światowej dr Witaszek opiekował się rannymi w bitwie nad Bzurą (nie był zmobilizowany, trafił tam przypadkiem, działał jako ochotnik). Powróciwszy do Poznania, został zaprzysiężony do Służby Zwycięstwu Polsce (potem ZWZ i AK). I tu zaczyna się właściwa opowieść. Dr Witaszek został mianowany szefem Związku Odwetu, oddziału ZWZ przeznaczonego do bezpośredniej walki z okupantem. Na początku 1940 roku prowadził za zgodą przełożonych legalną praktykę lekarską, lecząc oczywiście tylko Polaków. Liczne wizyty domowe (poruszał się po mieście rowerem) były doskonałą przykrywką dla działalności konspiracyjnej. Grupa dr. Witaszka zakłada w mieszkaniach tajne laboratoria, w których, jak twierdzą bliscy, m.in. namnażane są bakterie tyfusu (duru brzusznego) oraz wąglika.
Jako ciekawostkę mogę tu dodać, że Witaszek na początku wojny, budząc zdziwienie żony, kupił sobie kilkanaście fajek o bardzo różnych kształtach. Służyły mu one do celów konspiracyjnych – za ich pomocą przekazywał zdalnie tajne sygnały innym „witaszkowcom” (tak nazywano członków tej grupy). Był to pomysł bardzo skuteczny – taka sygnalizacja nie wymagała osobistego kontaktu.
Tu trzeba wspomnieć również o dwóch odważnych kobietach. Były to Helena Siekierska ps. Lusia, harcerka, która w 1939 roku zdała egzaminy wstępne na medycynę, oraz Sonia Górzna ps. Sonia. Pierwsza z nich była jedyną Polką zatrudnioną w laboratorium na Uniwersytecie Rzeszy (tak się wtedy nazywał Uniwersytet Poznański). Prowadziła tam własne badania mikrobiologiczne, ale też wykradała przeznaczone dla Niemców szczepionki, którymi dr Witaszek szczepił polskie dzieci, oczywiście całkowicie nielegalnie. Sonia Górzna była od 1937 roku laborantką na tym samym uniwersytecie. W ramach konspiracji w łazience u rodziców prowadziła, jeśli wierzyć ocalałym świadkom, hodowlę kultur bakteryjnych (wąglika i tyfusu). Jeśli to prawda, to było to niesamowicie odważne, ponieważ namnażanie tych bakterii w warunkach zupełnie amatorskich było piekielnie ryzykowne.
Franciszek Witaszek, będąc katolikiem, miał spore obiekcje, jeśli chodzi o użycie toksyn w walce z Niemcami. Rozwiała je audiencja u biskupa Walerego Dymka, który jednoznacznie stwierdził, że sytuacja okupacyjna zwalnia lekarza z przysięgi Hipokratesa.

W laboratoriach grupy Witaszka przygotowywano nie tylko zabójcze bakterie (co bywa współcześnie kwestionowane). Tworzono tam przede wszystkim trucizny (kilkadziesiąt!), głównie takie, które działały z opóźnieniem, ale też takie, które nie zabijały, choć powodowały wielkie spustoszenia w organizmie człowieka. Jeden z preparatów powoli niszczył śledzionę i nerki, drugi natomiast atakował serce, doprowadzając do jego zatrzymania po jakimś czasie. Przygotowywano też wolno działające toksyny, które tajnie dodawano do paszy dla zwierząt (głównie koni). Inny zespół opracowywał też mieszaniny chemiczne, które spiskowcy dodawali m.in. do paliwa. Powodowały one powolną korozję silników. Witaszkowcy produkowali też miniaturowe bomby termitowe (mieszanina aluminium i tlenku żelaza mogąca osiągnąć temp. 3000 stopni), które uczestniczący w konspiracji kolejarze podkładali w wagonach jadących na wschód. Powodowały one pożary pociągów, które wybuchały już w pewnej odległości od Poznania (to dzięki specjalnym zapalnikom działającym po kilku albo kilkunastu godzinach). Niestety, po wojnie nie odnaleziono żadnej dokumentacji tych wszystkich działań. Szacuje się jednak, że grupa pozbawiła życia ok. 150 ważnych Niemców. Straty materialne są trudne do oszacowania.

W skład grupy wchodzili także kelnerzy pracujący w eleganckiej „Cafe Sim” mieszczącej się przy Wilhelmstrasse (dziś hotel Bazar na al. Marcinkowskiego). Właśnie oni byli wykonawcami spektakularnej akcji w 1942 r. Poznański oddział AK dostał informację o przybyciu pięciu ważnych oficerów Abwehry (niemiecki wywiad i kontrwywiad wojskowy). Kelnerzy dosypali do podawanej im kawy nieznane toksyny (niektórzy uważają, że były to bakterie duru brzusznego, co jest raczej kwestionowane). Dwa dni później dwie osoby z tej grupy zmarły, potem taki los spotkał trzy kolejne. Poznański oddział Gestapo stawał na głowie, aby wykryć sprawców. Niestety, dość szybko wpadli na trop kelnerów, którzy po torturach naprowadzili Niemców na ślad grupy dr. Witaszka.
24 kwietnia 1942 roku w gabinecie lekarskim następują aresztowania – w ręce okupantów wpadają sam Witaszek, jego żona i czworo współpracowników. Zostają osadzeni w siedzibie Staatspolizeistelle (obecny Dom Żołnierza na al. Niezłomnych).

Niemcy zdawali sobie sprawę z ponadprzeciętnych zdolności badawczych doktora, dlatego też zaproponowali mu wolność w zamian za podjęcie pracy dla Niemców. Wiedzieli bowiem, że przed wojną prowadził dość zaawansowane prace nad środkiem zbliżonym działaniem do antybiotyku. Poza tym miał w laboratorium RSHA (Reichssicherheitshauptamt – Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy) w Berlinie przygotowywać te same mieszaniny, które wykorzystywał przeciw Niemcom (aby je teraz stosować wobec aliantów). Odmówił. W tym momencie jego los był przesądzony. Wraz z innymi konspiratorami został umieszczony w ponurym Forcie VII.

Grupa doktora została w zasadzie rozbita zupełnie. Większość z konspiratorów (31 osób) została skazana na karę śmierci. Wyrok wykonano także w Forcie VII. Wszyscy zostali powieszeni, a ich ciała spalono. Dodatkowo dr Witaszek oraz trzy inne osoby zostały pośmiertnie zgilotynowane w areszcie na ul. Młyńskiej, a ich głowy zakonserwowano w formalinie i przekazano do Instytutu Medycyny Sądowej. Żona doktora została zesłana do Auschwitz, a dwie córki do obozu w Łodzi, gdzie zostały poddane germanizacji i ze sfałszowanymi metrykami trafiły do niemieckich rodzin. Odszukane na terenie Niemiec wróciły do Polski w 1947 r. Na początku nie znały nawet słowa po polsku. Życie dopisało ciekawy epilog tego fragmentu historii. Polska mama Alodii szczęśliwie przeżyła obóz, a po wojnie spotkała się z niemiecką Mutti, która była przekonana, że adoptowała niemiecką sierotkę. Kobiety, które los tak mocno doświadczył, zaprzyjaźniły się. Pozostałe trzy córki uniknęły germanizacji, ponieważ zostały wcześniej ukryte przez członków rodziny Witaszka.
A namiestnik Hitlera, zbrodniarz wojenny Arthur Greiser, został osądzony, skazany na śmierć i publicznie powieszony 21 lipca 1946 roku na poznańskiej Cytadeli. Przypatrywało się jej ponad 100 tys. ludzi. Była to ostatnia publiczna egzekucja w Polsce.

Strasznie smutne jest to, że postać dr. Franciszka Witaszka oraz jego grupy jest tak mało znana. Upamiętnienie też jest tak naprawdę nieszczególne. Owszem, ma swoją malutką ulicę, ale w zasadzie na obrzeżach miasta, na Świerczewie. Przy noszącej jego imię szkole nr 9 na Łazarzu jest głaz upamiętniający tego wspaniałego człowieka. Jest jeszcze tablica na zamku – i to wszystko.

Ale jeszcze smutniejsze jest to, że zupełnie zapomniane zostały wspaniałe młode dziewczyny, które brawurowo działały w grupie „witaszkowców”. Przypomnijmy je:

Niestety, historia grupy dr. Witaszka pełna jest luk. Nie wiadomo dokładnie, jak (i czy w ogóle) odbywała się hodowla bakterii, jak też to, jakie dokładnie to były bakterie. Jeśli hodowano bakterie duru brzusznego i właśnie je aplikowano w kawiarni, to po pierwsze nie przetrwałyby one w temperaturze gorącej kawy. A po drugie – dur brzuszny na pewno nie zabija w dwa dni. Z kolei laseczka wąglika jest bardzo trudna w hodowli i nie aplikuje się doustnie.
Wiele wątków jest sprzecznych. W zasadzie postacią samego doktora i jego współpracowników zajmowali się historycy, którzy nie mieli wystarczającej wiedzy medycznej czy bakteriologicznej. Może w końcu zainteresują się nią specjaliści od historii medycyny. Od tamtych czasów minęły dziesięciolecia. Szkoda, aby ta historia pozostała niedopowiedziana/zapomniana.

Literatura dodatkowa

Alodia czy Alice? Tak SS-mani germanizowali dzieci w Kaliszu (faktykaliskie.info)

„Dostaniecie nowych rodziców’”. Historie polskich dzieci porwanych przez Lebensborn w czasie wojny

Polski mikrobiolog prowadził własną wojnę z hitlerowcami. Otruł ponad 150 nazistów

Film o doktorze Witaszku – unikatowy, jest tam m.in. jego córka, p. Iwona Hańczewska