EM poleca (#3): Elsa Panciroli – „Bestie, które żyły przed nami. Nowa historia pochodzenia i ewolucji ssaków”

Książka, którą chciałbym polecić, została wydana po polsku w roku 2023, w serii „Na ścieżkach nauki” (z charakterystycznym rysunkiem labiryntu) wydawnictwa Prószyński i S-ka. Seria w ogóle jest ciekawa, przedstawia bowiem nowe odkrycia i nowe spojrzenie na świat z perspektywy różnych dyscyplin naukowych. Tym razem wybraną dyscypliną jest paleontologia, a tematem – historia ewolucyjna ssaków. Autorka, Elsa Panciroli, jest szkocką paleontolożką specjalizującą się w badaniu ssaków kopalnych – ale nie tych, które zdominowały świat po zagładzie wielkich dinozaurów i kojarzone są z „erą ssaków”, czyli kenozoikiem. Elsa Panciroli zwraca uwagę, że ostatnie 66 mln lat to tylko około 20% rzeczywistej historii ssaków, i postanawia zająć się bliżej tymi 80%, o których wspomina się rzadko i pobieżnie.

Przodek ssaków oddzielił się od przodka zauropsydów (gadów i ptaków) ponad 300 mln lat temu. Wszystkie gatunki znajdujące się po ssaczej stronie tego podziału (synapsydy) są „bardziej ssakami niż gadami”, toteż autorka zaczyna od nich opowiadanie o historii naszej linii ewolucyjnej. Pokazuje, jak dramatyczne wielkie wymierania i następujące po nich radiacje przystosowawcze kształtowały naszych przodków w karbonie i permie, kiedy synapsydy należały do największych i najważniejszych kręgowców lądowych. Ale także w „erze dinozaurów”, od triasu do końca kredy, ssaki nie były tylko drobnicą kręcącą się pod stopami władców Ziemi, ale ewoluowały dynamicznie i ulegały zróżnicowaniu: istniały wówczas na przykład ssaki wodne, szybujące, wyspecjalizowani roślinożercy, a nawet duże drapieżniki potrafiące upolować i zjeść niewielkiego dinozaura.

Takie spojrzenie na pierwsze 240 mln lat niezależnej ewolucji ssaków powinno być oczywistością, biorąc pod uwagę współczesną wiedzę paleontologiczną, ale anachroniczne myślenie w kategoriach następujących po sobie „dynastii” (ryby → płazy → gady → ssaki) powoduje, że wyobrażamy sobie ssaki mezozoiczne jako mało interesującą grupę „uśpioną”, która mogła wybudzić się z letargu i wykorzystać swoją szansę dopiero wówczas, gdy upadek planetoidy wykończył silniejszą konkurencję. Książka Elsy Panciroli obala ten mit, a także wiele innych.

Ryc. 1.

Warto zwrócić uwagę na szczególną rolę kobiet na tym polu badań. Polskiemu czytelnikowi miło będzie stwierdzić, że Elsę Panciroli fascynuje postać Zofii Kielan-Jaworowskiej (dzięki której także piszący te słowa zainteresował się wczesną ewolucją ssaków). Autorka poświęca polskiej uczonej spory fragment książki, stawiając ją wręcz na piedestale i przypisując jej – w dużym stopniu słusznie – zrewolucjonalizowanie badań nad ssakami mezozoicznymi.

Podejście zaprezentowane przez Elsę Panciroli i jej wizja ewolucji ssaków są mi bardzo bliskie. Oryginał angielski został opublikowany w 2021 r., co oznacza, że książka uwzględnia aktualny stan badań. To ważne, bo paleontologia rozwija się szybko i praktycznie co roku dowiadujemy się czegoś nowego i fascynującego. Od dawna jednak nikt nie proponował podsumowania zebranej wiedzy w formie strawnej i atrakcyjnej dla czytelników zainteresowanych ewolucją, ale niekoniecznie śledzących na bieżąco najnowsze odkrycia i ich konsekwencje. W każdym razie brakowało takich syntetycznych ujęć tematu na polskim rynku popularnonaukowym, toteż chwała wydawnictwu Prószyński i S-ka za wypełnienie tej luki.

Czy książka ma jakieś wady? Przyznam, że niezbyt odpowiada mi sposób prezentacji, w którym duży nacisk położony jest na osobiste przeżycia w formie udramatyzowanej: „Psy szczekały. Samochody mruczały. Świerszcze cykały. Gdzieś nad moją głową jakiś malutki ptaszek dreptał po blaszanym dachu pensjonatu. Za ścianą ktoś oglądał operę mydlaną w telewizji i zapomniał zamknąć drzwi”. Rozbudowane opisy wietrznej i deszczowej pogody w Szkocji także bywają nużące. To samo dotyczy historii badań opowiedzianej w konwencji beletrystycznej: „Otulony długim czarnym płaszczem i szczelnie owinięty szalikiem wielebny William Buckland wkroczył na Bedford Street, do domu numer 20”. Tego rodzaju manierę kojarzę z amerykańskim stylem popularyzacji nauki – kiedy zanim realizatorzy filmu dokumentalnego przejdą do rzeczy, muszą najpierw zrelacjonować epicką historię o tym, jak dotarli na miejsce mimo trudności logistycznych, nieznośnych komarów, targowania się o zapłatę z lokalnymi przewodnikami, utopienia zapasowych baterii w odmętach Amazonki i faktu, że operator omal nie stracił palca u nogi w kontakcie z piraniami. Wolę czysty profesjonalizm Davida Attenborough, który od razu jest na miejscu w sercu lasu deszczowego i nie opowiada o sobie, tylko o tym, co zamierza pokazać widzom. Ale to rzecz gustu, a przedstawienie osobistego doświadczenia pracy paleontologa oczywiście też bywa zajmujące.

Nieco zastrzeżeń można mieć do przekładu, który choć poprawny (tłumacz na ogół nieźle sobie radzi z terminologią specjalistyczną), bywa chropowaty – głównie z powodu zbyt niewolniczego trzymania się frazy angielskiej. Co dobrze wygląda w jednym języku, niekoniecznie sprawdza się w innym. Dotyczy to także tytułu, który w oryginale brzmi: Beasts before us. The untold story of mammal origin and evolution. Angielskie słowo beasts to nie to samo, co polskie bestie. Może oznaczać po prostu „zwierzaki” (zwłaszcza ssaki) i nie kojarzy się nieuchronnie z czymś wielkim i groźnym. W szczególności ssaki mezozoiczne zdecydowanie nie należały do zwierząt objętych w języku polskim kategorią „bestii”.  Także korekta, za którą powinno odpowiadać wydawnictwo, przepuściła znaczną liczbę błędów i usterek. Takie drobiazgi irytują, ale nie zmniejszają znacząco przyjemności z lektury.

Polecam książkę Elsy Panciroli wszystkim, których interesuje historia życia na Ziemi, a w szczególności nasza własna historia. Dobrze jest wiedzieć, skąd przybywamy i co robili nasi przodkowie przez prawie ćwierć miliarda lat, którym inni popularyzatorzy na ogół nie raczyli poświęcić dość uwagi.

Ryc. 2.

Polecana książka

Elsa Panciroli. 2023. Bestie, które żyły przed nami. Nowa historia pochodzenia i ewolucji ssaków [oryginał: Beasts before us. The untold story of mammal origin and evolution, Bloomsbury Publishing 2021]. Prószyński i S-ka. Przekład: Bartosz Sałbut.
https://www.proszynski.pl/product/bestie-ktore-zyly-przed-nami

Ilustracje

Ryc. 1. Okładka polskiego przekładu. Zwracam uwagę na labirynt − znaczek serii.
Ryc. 2. Dimetrodon grandis, synapsyd z rodziny sfenakodontów (czyli przedstawiciel ssaczej linii owodniowców) sprzed ok. 280 mln lat. Rekonstrukcja: Max Bellomio 2019. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 4.0).

Młodzieńcze lektury: dinozaury i spółka

Ojciec założyciel naszego bloga, Mirosław Dworniczak, opowiadał tu niedawno o lekturach, które w latach szkolnych ukształtowały jego widzenie świata i zainteresowania naukowe. Tak się składa, że wiele z nich wpłynęło również na mnie, bo także zafascynowała mnie nauka: chemia, fizyka, astronomia, matematyka – i podobnie jak Mirosław wychowałem się na Lemie w nie mniejszym stopniu niż na braciach Grimm czy Andersenie. Ale kto śledzi moje wpisy, ten nie mógł nie zauważyć w nich także fascynacji biologią i ewolucją. Nie jest to hobby bez związku z moim zawodem językoznawcy, bo język to najważniejszy składnik ewolucji kulturowej naszego gatunku, a zdolność do jego używania to produkt ewolucji biologicznej. Jednak ewolucja zainteresowała mnie o wiele wcześniej niż językoznawstwo. A było to tak:

Pałkarze i uczeni

Rok 1968 obfitował w dramatyczne wydarzenia polityczne, które dość dobrze pamiętam, choć nie wszystko z nich rozumiałem, jako że w marcu owego roku byłem dopiero w II klasie szkoły podstawowej. Ale obok polityki życie toczyło się także innymi torami. W latach 1963–1971 odbyła się seria polsko-mongolskich ekspedycji paleontologicznych na pustynię Gobi. Przywieziono z nich ogromny materiał, z którego największym zainteresowaniem opinii publicznej cieszyły się skamieniałości dinozaurów z okresu kredowego. Jednym z głównych uczestników wypraw była profesor Zofia Kielan-Jaworowska (1925–2015), kierująca Zakładem Paleozoologii PAN, wielka dama nauki – nie tylko polskiej, ale i światowej. Była ona inicjatorką urządzenia w wynajętych pomieszczeniach Pałacu Kultury wystawy „Dinozaury z Pustyni Gobi”, popularyzującej wyniki przeprowadzonych badań.

Wystawa miała zostać otwarta wiosną 1968 r., ale właśnie wtedy milicja pałowała demonstrujących studentów. Profesor Kielan-Jaworowska – osoba o silnym charakterze, fascynującej biografii i pięknej, wręcz bohaterskiej karcie okupacyjnej – wypowiedziała się publicznie w ich obronie, a partia natychmiast zażądała od PAN jej głowy. Po kilku miesiącach sporów i negocjacji ukarano ją „zwróceniem ostrej uwagi”, ale pozostawiono na stanowisku. Dlatego na przełomie czerwca i lipca mogło nastąpić otwarcie wystawy. Przyciągnęła tłumy zwiedzających, wśród których byli moi rodzice i ja. Szkielety i rekonstrukcje dinozaurów, których nazwy łacińskie od razu wryły mi się w pamięć, zrobiły na mnie kolosalne wrażenie, a broszura z wystawy (zawierająca między innymi zarys systematyki i szkicowe drzewo rodowe dinozaurów) stała się na jakiś czas moją ulubioną lekturą. Szybko jednak sięgnąłem po popularnonaukowe publikacje prof. Kielan-Jaworowskiej: Czterysta milionów lat historii kręgowców (Wiedza Powszechna, 1965), Polowanie na dinozaury (Wydawnictwo Geologiczne, 1968) i Przygody w skamieniałym świecie (Nasza Księgarnia, 1973). Ich okładki widnieją na ryc. 1.

Ryc. 1.

O ile dwie ostatnie pozycje były lekkostrawne nawet dla kompletnie niezorientowanego laika, to pierwsza stanowiła pewne wyzwanie dla czytelnika z podstawówki. Wprowadziła mnie jednak w zagadnienia paleontologii i biologii ewolucyjnej; potem mogłem już bez trudu sięgać po lektury jeszcze bardziej zaawansowane. Zaraziłem się także od prof. Kielan-Jaworowskiej fascynacją nie tylko mezozoicznymi olbrzymami, ale tym, co ewoluowało w ich cieniu, a zwłaszcza pierwotnymi ssakami. Zresztą ogólnie uważam, że ewolucja grup niepozornych i mało „charyzmatycznych” (z punktu widzenia niespecjalistów) bywa szczególnie ciekawa.

Czeska sztuka paleo

W latach sześćdziesiątych ukazały się także w wersji polskiej pięknie wydane, kolorowe albumy czeskiego duetu: Josefa Augusty (1903–1968) i Zdeňka Buriana (1905–1981). Pierwszy był paleontologiem i popularyzatorem nauki, a drugi malarzem i ilustratorem o specjalności, którą dziś określilibyśmy mianem paleoartysty. Albumy zawierały całostronicowe rekonstrukcje – sceny z życia dawnych zwierząt i roślin – połączone z fachowym opisem autorstwa Augusty. Artysta naturalnie kierował się fachowymi wskazówkami paleontologa. Moje ulubione albumy to Zwierzęta minionych epok i Człowiek kopalny, wydane przez Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych w 1966 r.

Ryc. 2.

Zdeněk Burian był znakomitym artystą i jego ilustracje rozpalały wyobraźnię. Nauka jednak idzie naprzód i wspaniałe czeskie albumy mają dziś znaczenie czysto historyczne. Iguanodon przywodzący na myśl Godzillę z japońskich filmów albo Brachiosaurus człapiący po dnie głębokiego jeziora i skubiący rośliny podwodne (patrz ryc. 2 po lewej) niewiele mają wspólnego z dzisiejszą wizją dinozaurów jako zwierząt ruchliwych, szybko biegających, często upierzonych i co najmniej częściowo stałocieplnych. Sugerowany przez Augustę i Buriana tryb życia, choć przedstawiony sugestywnie, nie jest w ogóle możliwy: z klatką piersiową i płucami zanurzonymi wiele metrów pod wodą dinozaur nie byłby w stanie oddychać. Nie można jednak mieć pretensji do autorów, że nie znali z wyprzedzeniem efektów dinozaurowej rewolucji, która rozkręciła się na dobre dopiero w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. To samo dotyczy wiedzy o kopalnych przodkach i kuzynach człowieka. Neandertalczyk prezentowany przez Buriana, przygarbiony i włochaty, z cokolwiek szympansim profilem twarzy (ryc. 2 po prawej), zupełnie nie pasuje do  dzisiejszego obrazu Homo neanderthalensis jako gatunku siostrzanego wobec H. sapiens, a nie „ogniwa przejściowego” ewolucji.

Wiedza się przedawnia, ale i odmładza

Gdyby ktoś dziś chciał napisać książkę o ewolucji kręgowców, musiałby przede wszystkim nadać jej inny tytuł  (np. 500+ milionów lat historii kręgowców), bo zapis kopalny kręgowców cofnął się do wczesnego kambru, a zapewne wyodrębniły się one spośród innych zwierząt już w ediakarze. Oczywiście także przebieg ich ewolucji musiałby dziś wyglądać w szczegółach inaczej niż w książce Zofii Kielan-Jaworowskiej. Widząc, jak szybko starzeją się moje ulubione lektury, nauczyłem się, że za rozwojem nauki trzeba nadążać całe życie i że nigdy nie mówi ona „ostatniego słowa” o świecie. Na tym zresztą polega jej siła: każdą teorię można poprawić, uzupełnić, albo wyrzucić do kosza i zaproponować lepszą. Gdybym się urodził o pokolenie później, zapewne zrobiłby na mnie wrażenie Park Jurajski Spielberga, a dokształcałbym się z książek Richarda Dawkinsa. Ale i tak musiałbym nadążać w miarę swoich możliwości za postępem wiedzy.

Pamiętam dobrze niektóre szczególnie zagadkowe znaleziska polsko-mongolskie z pustyni Gobi, na przykład parę gigantycznych (240 cm długości) szponiastych kończyn przednich. Odkryła je Zofia Kielan-Jaworowska, a opisała inna wielka paleontolożka polska, Halszka Osmólska, wraz z Ewą Roniewicz. Dinozaura, który był ich właścicielem, nazwano Deinocheirus mirificus. Kończyny zachowały się wraz z obręczą barkową i fragmentami kręgów i żeber, reszta szkieletu uległa jednak erozji. Odlewy „strasznych łap” (tyle mniej więcej oznacza nazwa rodzajowa) są ozdobą wielu muzeów historii naturalnej rozrzuconych po świecie (jest to notabene instytucja, której Polska się na razie nie dorobiła, co powinno być uważane za hańbę narodową).

Przez kolejne cztery dziesięciolecia można było tylko spekulować, jak wyglądał cały Deinocheirus. Dopiero w XXI w. zaczęto odkrywać części szkieletów dwóch kolejnych okazów, a także odzyskiwać z prywatnych kolekcji fragmenty wywiezione z Mongolii przez nielegalnie operujących „złodziei kości”.  Umożliwiło to kompletną rekonstrukcję szkieletu D. mirificus. Był to, jak się okazało, olbrzymi ornitomimozaur – największy znany przedstawiciel grupy nazywanej nieformalnie „dinozaurami strusiopodobnymi”. Jego metrowej długości czaszka była bezzębna i wyposażona w dziób podobny do kaczego. Pionowe wyrostki kręgów tworzyły na jego grzbiecie rodzaj żagla lub garbu. Zrośnięte kręgi na końcu ogona sugerują, że kończył się on wachlarzem z piór. Deinocheirus był prawdopodobnie wszystkożerny; na pewno nie był superdrapieżnikiem, a potężne szpony służyły raczej do wykopywania z ziemi roślin niż do polowania. Mierzył do 12 m długości i 3–4 m wysokości. W sumie wyglądał dziwniej, niż ktokolwiek mógłby był przypuszczać w latach sześćdziesiątych.

Ludzie, którzy dokonywali pionierskich odkryć w czasach, gdy chodziłem do szkoły podstawowej, byli współautorami przełomowych osiągnięć kolejnych dekad. Zofia Kielan-Jaworowska przyczyniła się ogromnie do rozwoju badań nad skomplikowaną, trwającą ponad sto milionów lat ewolucją ssaków mezozoicznych i nad ich taksonomią. Partnerem polskich paleontologów podczas ekspedycji w latach 1963–1965 był ich znakomity mongolski kolega (wciąż żyjący) Rinczen Barsbold, późno doceniony na Zachodzie, bo większość jego wczesnych publikacji ukazywała się po rosyjsku i z trudem wchodziła w światowy obieg wiedzy. Ten sam Barsbold był współautorem publikacji w Nature (2014), w której rozwiązano zagadkę deinocheira.