Tag: metoda porównawcza

Rozmówki indoeuropejskie. Część 1: Zaproszenie

Piotr Gąsiorowski1 Comment 
Pozostałe części cyklu
Część 2: Konary, gałęzie i gałązki drzewa rodowego
Część 3: Spółgłoski sprzed tysięcy lat
Część 4: Gra samogłosek i zadziwiający sukces pewnej hipotezy 
Część 5: Rdzenie i słowa [w przygotowaniu]

Od wieży Babel do odkrycia zaginionych kuzynów

Od niepamiętnych czasów zdawano sobie sprawę, że języki zmieniają się z upływem czasu i że niektóre z nich mogą pochodzić od wspólnego przodka. Czasem nawet można było całkiem konkretnie wskazać tego przodka. Na przykład udokumentowana historia języków romańskich sięgała czasów, kiedy uważano je za potoczne odmiany lokalne łaciny. Było zatem „na zdrowy rozum” mniej więcej oczywiste, że język łaciński był przodkiem całej grupy romańskiej (czyli języków takich jak włoski, francuski, hiszpański itd.). Podobnie starożytni i średniowieczni językoznawcy indyjscy wiedzieli, że używane w ich czasach języki indoaryjskie wywodziły się ze wspólnego źródła – języka staroindyjskiego, zachowanego w przekazywanej ustnie od pradawnych czasów literaturze wedyjskiej i sanskryckiej. Także Słowianie byli świadomi pokrewieństwa swoich języków ze względu na ich podobieństwo i wysoki poziom wzajemnej zrozumiałości, choć w tym przypadku wspólny przodek całej grupy nie był historycznie poświadczony.

Ta świadomość dotyczyła języków spokrewnionych na tyle blisko, że zbieżności gramatyczne i słownikowe między nimi rzucały się w oczy. Nie próbowano natomiast doszukiwać się pokrewieństwa między językami tak bardzo odległymi od siebie w czasie lub przestrzeni jak np. starożytna greka, język walijski, litewski czy perski. Nie istniała metodologia, dzięki której w ogóle dałoby się wykazać takie pokrewieństwo, choćby je nawet podejrzewano. Aż do XVII w. wielu europejskich intelektualistów zadowalało się całkiem dosłowną interpretacją biblijnego mitu o wieży Babel. Dominował pogląd, że przed opisanym w Księdze Rodzaju „pomieszaniem języków” cała ludzkość od czasów Adama i Ewy mówiła po hebrajsku; a na czym polegało „pomieszanie”, nikt się głębiej nie zastanawiał.1

Ryc. 1.

W XVIII w. Europa wyjrzała poza swój zaścianek. Zaczęto się poważnie interesować językami kilku kontynentów i zdano sobie sprawę z ich różnorodności. A kiedy już wiedziano, jak bardzo języki świata potrafią być niepodobne do dobrze znanych języków europejskich, kilku szczególnie bystrych badaczy uderzył fakt, że niektóre z nich nie są mimo wszystko aż tak egzotyczne, jak można by się było spodziewać. W roku 1786 sir William Jones, brytyjski prawnik i filolog, który służył jako sędzia w Kolkacie (Kalkucie) i wykorzystał tę okazję, aby studiować literaturę wedyjską i zdobyć kwalifikacje sanskrytologa, wysunął hipotezę, że sanskryt (klasyczny język Indii), podobnie jak kilka innych języków orientalnych, jest historycznie spokrewniony z greką, łaciną i wieloma innymi językami Europy. Wskazywały na to podobieństwa słownictwa i struktury gramatycznej trudne do wyjaśnienia w inny sposób.

Początki naukowej rekonstrukcji

Tak narodziła się koncepcja indoeuropejskiej rodziny językowej, rozwijana następnie przez cały XIX w. Jej postępy były możliwe dzięki systematycznemu stosowaniu metody porównawczej, zapoczątkowanej przez takich uczonych jak Rasmus Rask, Jacob Grimm czy Hermann Grassmann. Dzięki temu ocena pokrewieństwa przestała się opierać na mglistej intuicji, a zaczęła polegać na identyfikowaniu regularnych odpowiedniości między badanymi językami. Odpowiedniości takie świadczą o różnicowaniu się języków pokrewnych wskutek zachodzenia i kumulowania się zmian językowych, które można formalnie zdefiniować i ustalić ich względną chronologię (kolejność zachodzenia). A odwracając proces analityczny, można się pokusić o próbę „cofnięcia się w czasie”, czyli rekonstrukcji wspólnego przodka (w tym przypadku języka praindoeuropejskiego) na podstawie porównania jego potomków.

Pierwszą taką próbę podjął w 1861 r. August Schleicher, zainspirowany lekturą dopiero co opublikowanego dzieła Darwina O pochodzeniu gatunków. Pod wpływem Darwina Schleicher przyjął, że historię rodzin językowych można przedstawić w postaci filogenezy – drzewa rodowego, wyprowadzającego wszystkich przedstawicieli rodziny od ostatniego wspólnego przodka. A to oznacza, że każde rozgałęzienie drzewa oznacza istnienie w przeszłości jakiegoś prajęzyka pośredniego między przodkiem całej rodziny a językami współczesnymi. Na przykład języki germańskie nie wywodzą się bezpośrednio z języka praindoeuropejskiego, ale miały późniejszego wspólnego przodka – język pragermański, odpowiadający w strukturze drzewa rodowego miejscu, w którym rozeszły się ich drogi.

Metoda porównawcza, opierająca się na założeniu, że zmiany fonetyczne są w dużym stopniu regularne, osiągnęła wysoki poziom wyrafinowania w ostatniej ćwierci XIX w. Zidentyfikowano już wówczas wszystkie języki współczesne należące do rodziny indoeuropejskiej, a także ustalono, które języki do niej nie należą. Im więcej regularnych odpowiedniości udało się ustalić, tym łatwiej było odkrywać kolejne. Powstała wtedy spójna rekonstrukcja praindoeuropejskiego systemu językowego, która przez kilkadziesiąt lat była uważana za kanoniczną.2

Językoznawcom indoeuropejskim pomagał fakt, że wiele języków należących do badanej przez nich rodziny ma historię znakomicie udokumentowaną przez „skamieniałości” w postaci dawnych tekstów. Teksty te liczyły sobie setki, a w niektórych przypadkach ponad dwa tysiące, a nawet około trzech tysięcy lat. To rzadki luksus, bo większość spośród setek zidentyfikowanych dotąd rodzin językowych ma albo bardzo młode tradycje literackie, albo znana jest wyłącznie z dokumentacji współczesnej. Oczywiście to, co zachowało się w postaci zabytków, nie musi być rekonstruowane. Jednak ostatni wspólny przodek rodziny, zwany umownie językiem indoeuropejskim, był używany przed wynalezieniem pisma i możemy do niego dotrzeć tylko w jeden sposób: odtwarzając zmiany, jakie doprowadziły do powstania języków udokumentowanych, i podążając tą drogą wstecz, do wspólnego źródła. Według podobnego schematu postępują także inne nauki odtwarzające przeszłość, na przykład kosmologia albo biologia ewolucyjna.

Teorie i hipotezy

Każdy proces rekonstrukcji obciążony jest ograniczeniami metodologicznymi i nieuniknioną niepewnością. Dlatego rekonstruowany prajęzyk – niezależnie od tego, że jego istnienie jest właściwie matematyczną koniecznością – jest modelem teoretycznym, a nie zjawiskiem dającym się bezpośrednio obserwować. Wszystko, co o nim wiemy, to wnioski wynikające z rozumowania na podstawie dostępnych danych. Rekonstrukcja nie jest faktem, ale hipotezą roboczą, którą w przyszłości możemy zmodyfikować lub odrzucić, jeśli zmuszą nas do tego nowe dane lub nowe analizy. Tak zresztą bywało w przeszłości. Zaawansowane rekonstrukcje indoeuropejskie z lat siedemdziesiątych XIX w. różniły się istotnie od prób Schleichera, wcześniejszych o kilkanaście lat, a w XX w. same zostały zastąpione przez nowsze koncepcje wynikające z postępu badań. Nie powinno to nikogo dziwić, bo obraz świata prezentowany przez fizyków, chemików czy biologów również zmieniał się radykalnie w tym samym czasie. Tak po prostu działa nauka.

Jak zobaczymy, rekonstrukcja porównawcza pozwala nam odtworzyć tylko część systemu języka – głównie słownictwo, a wraz z nim fonetykę i morfologię (reguły słowotwórcze i schematy odmiany). Co jednak istotne, możemy prześledzić zmiany struktury i znaczenia słów krok po kroku od najdawniejszego wspólnego źródła przez pośrednie „prajęzyki” aż do czasów historycznych i współczesności (biorąc pod uwagę także przypadki „transferu poziomego”, czyli zapożyczania słownictwa z jednego języka do drugiego). Dzięki temu etymologia – dział językoznawstwa zajmujący się pochodzeniem słów i badaniem ich rozwoju – ma solidne podstawy formalne i nie opiera się (jak to bywało w przeszłości) na grze skojarzeń inspirowanej podobieństwem brzmienia.

Uwaga na nieporozumienia

Nazwa „języki indoeuropejskie” (wprowadzona w 1813 r. przez Thomasa Younga, fizyka i językoznawcę3) może wprowadzać w błąd, podobnie jak termin alternatywny „języki indogermańskie”, preferowany w niemieckiej tradycji językoznawczej. Laik może odnieść błędnie wrażenie, że istnieje rodzina, na którą składają się języki Europy i Indii. Tak oczywiście nie jest, bo część języków „europejskich” w sensie geograficznym nie jest indoeuropejska w sensie genealogicznym (np. język baskijski, fiński czy tatarski należą do różnych innych rodzin językowych). Także wiele języków subkontynentu indyjskiego zalicza się do innych rodzin (np. drawidyjskiej lub austroazjatyckiej). Z kolei należące do rodziny indoeuropejskiej języki irańskie występują od Turcji po zachodnie krańce Chin, a język ormiański – na Wyżynie Armeńskiej, czyli po azjatyckiej stronie Kaukazu. Nazwa rodziny miała oznaczać tylko tyle, że jej historyczny zasięg obejmował obszar od Europy po Indie (nie wykluczając istnienia na tym obszarze wielu innych języków).

Kiedy powstawała „klasyczna” rekonstrukcja wspólnego przodka języków indoeuropejskich, czyli pod koniec XIX w., wiadomo już było, że całą rodzinę można podzielić na mniejsze grupy, z których każda także miała własnego wspólnego przodka. Były to języki indyjskie, irańskie, germańskie, słowiańskie, bałtyjskie, celtyckie, italskie (współcześnie reprezentowane przez języki romańskie) oraz kilka języków niedających się zaliczyć do żadnej z tych większych grup: grecki, albański i ormiański. Termin „rodzina indoeuropejska” oznaczał ostatniego wspólnego przodka wszystkich wymienionych języków (czyli hipotetyczny język praindoeuropejski) oraz wszystkie języki, które się z niego wywodzą w drodze rozwoju historycznego. Według terminologii zapożyczonej od biologów, ale używanej też w językoznawstwie, rodzina indoueropejska była poprawnie zdefiniowanym kladem.

Wiek XX przyniósł jednak nowe odkrycia. W roku 1915 okazało się, że odkryte kilka lat wcześniej w Anatolii teksty klinowe z II tysiąclecia p.n.e. (oraz dwa listy dyplomatyczne z egipskiego archiwum królewskiego w Amarnie) zapisano w języku wykazującym niewątpliwe cechy indoeuropejskie. Był to język hetycki – pierwszy z kilku znanych obecnie języków wymarłej grupy anatolijskiej. Mniej więcej w tym samym czasie zidentyfikowano kolejną wymarłą grupę: dwa języki tocharskie, używane w Kotlinie Kaszgarskiej (zachodnie Chiny) od V do X w. n.e. Drzewo rodowe języków indoeuropejskich powiększyło się o całe dwie gałęzie, co wymagało ponownego przyjrzenia się rekonstrukcji prajęzyka w świetle nowych danych.

Ryc. 2.

I tu pojawia się kolejny problem terminologiczny. Stosunki pokrewieństwa języków anatolijskich i tocharskich oraz wcześniej zidentyfikowanych grup indoeuropejskich nie były z początku jasne, dziś jednak uważa się powszechnie, że grupa anatolijska jest siostrzana względem całej reszty rodziny, czyli że pierwszy podział u podstawy drzewa rodowego dał początek dwóm językom, Jeden był wspólnym przodkiem języków anatolijskich, a drugi – wspólnym przodkiem wszystkich pozostałych grup. Stanowisko języków tocharskich jest bardziej dyskusyjne, ale przeważa pogląd, że ich przodek oddzielił się w następnej kolejności od reszty rodziny (czyli od przodka wszystkich grup znanych w XIX w).

Zatem prajęzyk rekonstruowany około roku 1890, bez uwzględnienia materiału odkrytego w XX w., nie był przodkiem języków anatolijskich ani tocharskich. W zasadzie powinniśmy wymyślić jakieś nowe nazwy dla powiększonej rodziny i jej przodka, rezerwując przymiotnik „indoeuropejski” dla „kladu koronnego” czyli najmniejszego kladu, który zawiera wszystkie języki współczesne. Jednak nazwy w rodzaju „rodzina indohetycka” lub „indoanatolijska” nie przyjęły się szeroko. Zamiast tego rozszerzono znaczenie nazwy „rodzina indoeuropejska”, obejmując nią także nowo odkryte grupy. Oznacza to jednak, że język praindoeuropejski w rozumieniu badaczy z końca XIX w. nie był tym samym językiem, który rekonstruujemy obecnie pod tą nazwą.

Kilka rzeczy, o których warto pamiętać

Rekonstrukcja jest tylko wygenerowanym naukowo cieniem rzeczywistego języka, który był faktycznym przodkiem rodziny. Wiemy o tym języku całkiem sporo, ale na podstawie samych danych językowych nie można by go było nawet zlokalizować w czasie i przestrzeni. Znamy jednak rozmieszczenie geograficzne poszczególnych grup języków indoeuropejskich w czasach historycznych.4 Łącząc tę wiedzę z danymi archeologicznymi, a także genetycznymi (dostarczającymi informacji o prehistorycznych migracjach), można podejmować próby zidentyfikowania obszaru, na którym mówiono po praindoeuropejsku. Interpretacja tak różnorodnych danych nie jest oczywista ani łatwa. Dominuje pogląd, że źródłem ekspansji języków indoeuropejskich był Step Pontyjski rozciągający się na północ od Morza Czarnego, Kaukazu i Morza Kaspijskiego i że praindoeuropejska wspólnota językowa istniała mniej więcej 7–6 tys. lat temu, w okresie chalkolitu (epoki miedzi).5

Zanim przyjrzymy się bliżej językowi praindoeuropejskiemu, warto poczynić kilka zastrzeżeń. Wiemy już z grubsza, czym ten prajęzyk jest. A czym nie jest? Po pierwsze – nie jest niczym nadzwyczajnym. Język polski (wraz z całą grupą słowiańską) należy do rodziny indoeuropejskiej, więc praindoeuropejski interesuje nas jako część naszej własnej prehistorii językowej. Stanowi część odpowiedzi na pytanie „skąd przybywamy”. Ale każda rodzina językowa jest sprowadzalna do własnego wspólnego przodka, a rodzin takich są na Ziemi dosłownie setki.6 Z przyczyn kulturowych badacze języków indoeuropejskich byli w bardzo korzystnej sytuacji, ułatwiającej rekonstrukcję porównawczą. Dlatego rekonstrukcja ta jest bardzo rozbudowana i precyzyjna, co w przypadku wielu innych rodzin nie jest możliwe. Nie oznacza to, że język praindoeuropejski był jakoś szczególnie wyrafinowany w porównaniu z innymi prajęzykami. Po prostu wiemy o nim szczególnie dużo.

Po drugie – praindoeuropejski był używany kilka tysięcy lat temu, a chronologia języka jako ludzkiego systemu porozumiewania się mierzona jest setkami tysięcy lat. Języki używane w czasach, gdy istniała wspólnota praindoeuropejska, nie były ani „prymitywne”, ani „doskonałe”. W ewolucji języka nie ma konsekwentnego dążenia do większej ani mniejszej komplikacji. Języki neolitycznej czy chalkolitycznej Europy były systemami tego samego typu co dzisiejsze. To, co wyłania się z rekonstrukcji, jest językiem mającym – jak każdy – pewne cechy rzadkie lub nawet unikatowe, ale co do zasady równie „zwykłym” jak języki współczesne. Nie używali go jaskiniowcy odziani w skóry, tylko rolnicy i pasterze, którzy potrafili liczyć co najmniej do stu, wytwarzali ceramikę, opanowali podstawy metalurgii miedzi i dość wcześnie w swojej historii nauczyli się budować wozy na kołach.

Po trzecie – język praindoeuropejski nie zmaterializował się cudem z niczego. Musiał mieć swoją jeszcze głębszą pre-prehistorię (równie starą jak inne języki), tyle tylko, że rekonstrukcja ma ograniczenia wynikające z materiału, jakim dysponujemy. Moglibyśmy się bardziej cofnąć w czasie, gdybyśmy znali jakieś inne języki pokrewne poza tymi, które już zidentyfikowano. Niestety odziedziczone cechy słownictwa i struktury morfologicznej języka z biegiem czasu stają się coraz trudniej rozpoznawalne (ulegają „erozji“). Jest możliwe, a nawet wysoce prawdopodobne, że niektóre inne rodziny językowe naszej części świata są jakoś spokrewnione z indoeuropejską. Ale jeśli ich wspólny przodek istniał kilkanaście lub kilkadziesiąt tysięcy lat temu, jego rekonstrukcja może wykraczać poza możliwości metody porównawczej, a nie znamy innej wiarygodnej procedury ustalania pokrewieństwa. O rekonstrukcji języków używanych w jeszcze dawniejszych czasach nie możemy na razie marzyć.

W następnym odcinku obejrzymy sobie bardziej szczegółowo drzewo rodowe języków indoeuropejskich, o którym na razie wiemy tyle, że zawiera około tuzina gałęzi. Jak się przekonamy, niektóre z tych gałęzi są bliżej spokrewnione z sobą nawzajem niż z innymi gałęźmi. Jest to zatem faktycznie drzewo rodowe dzielące się stopniowo na linie potomne, a nie wiązka linii rozbiegających się z jednego punktu i od tej chwili ewoluujących samodzielnie. Zobaczymy też, że (tak jak w biologii) model drzewa rodowego nie uwzględnia wielu zjawisk bardzo istotnych dla rozwoju języków, nie należy go zatem traktować jako pełnego obrazu ich historii.

Przypisy

  1. Istniały także „teorie“ jeszcze bardziej ekscentryczne. W XVI w. niderlandzki uczony Jan Gerartsen zwany Becanusem przedstawił i uzasadnił hipotezę, że pierwotnym językiem ludzkości był dialekt brabancki używany w okolicach Antwerpii. Becanus zaproponował nawet brabanckie etymologie imion Adama i Ewy. ↩︎
  2. Najpełniejszą, wręcz pomnikową prezentacją tego systemu było kilkutomowe dzieło Karla Brugmanna i Bertholda Delbrücka Grundriß der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen (Zarys gramatyki porównawczej języków indogermańskich [indoeuropejskich]), którego dwa wydania ukazały się w latach 1886–1916. ↩︎
  3. Ze względu na rozległość swoich zainteresowań (od falowej teorii światła i modułu Younga po wkład w odczytanie pisma egipskiego) Thomas Young jest jedną z postaci określanych przez biografów jako „ostatni człowiek, który wiedział wszystko“. ↩︎
  4. Oczywiście dzisiejszy zasięg języków indoeuropejskich ukształtował się wskutek niedawnych podbojów, kolonizacji i asymilacji językowej, z których nic nie wynika, jeśli chodzi o rekonstrukcję zasięgu prehistorycznego. ↩︎
  5. Główną hipotezą konkurencyjną jest koncepcja anatolijska, uważająca Azję Mniejszą za praojczyznę języków indoeuropejskich i łącząca ich ekspansję z szerzeniem się rolnictwa neolitycznego. Zakłada ona znacznie głębszą chronologię (ok. 9 tys. lat); spopularyzował ją archeolog brytyjski Colin Renfrew, jednak językoznawcy uważają ją na ogół za kontrowersyjną. Rozwiązaniem kompromisowym (geograficznie i chronologicznie) między hipotezą stepową a anatolijską jest model ekspansji zaproponowany ostatnio w artykule Heggarty et al. 2023, lokujący praojczyznę indoeuropejską na południe od Kaukazu (choć nie w samej Anatolii) ok. 8 tys. lat temu (schyłek neolitu). Umiejscowienie źródła ekspansji indoeuropejskiej z pewnością jeszcze przez długi czas pozostanie kwestią sporną. ↩︎
  6. Mniej więcej równolegle z rodziną indoeuropejską odkryto inne przykłady rodzin językowych: języki semickie (obecnie traktowane jako jedna z gałęzi większej rodziny afroazjatyckiej) i języki ugrofińskie (obecnie stanowiące część większej rodziny uralskiej). W 1770 r. János Sajnovics wykazał pokrewieństwo języków węgierskiego i sámi (lapońskiego), a w 1799 r. Sámuel Gyarmathi dodał do tej liczby języki fiński, estoński i kilka kolejnych. ↩︎

Ilustracje

Ilustracja w nagłówku. W 1868 r. August Schleicher napisał w zrekonstruowanym języku praindoeuropejskim kilkuzdaniowe opowiadanie „Owca i konie“. Od tej pory powstało wiele wersji tego tekstu, ilustrujących zmiany, jakie zachodziły w rekonstrukcji. Pokazana tutaj wersja współczesna (bardzo różna od oryginalnej próby Schleichera) jest autorstwa Andrew M. Byrda, indoeuropeisty z Uniwersytetu Kentucky. Oczywiście takie rekonstrukcje należy traktować z lekkim przymrużeniem oka. Książka służąca za tło to Lexikon der indogermanischen Verben (LIV, czyli Leksykon czasowników indoeuropejskich) pod redakcją Helmuta Rixa, Martina Kümmela et al. (wyd. II, 2001).
Ryc. 1. Wieża Babel Pietera Bruegla Starszego (1563). Źródło: Wikipedia (domena publiczna).
Ryc. 2. Ruiny starożytnego miasta Hattusas (Boğazkale, Turcja), podbitego przez Hetytów ok. 1700 r. p.n.e., a w różnych okresach II tysiąclecia p.n.e. funkcjonującego jako stolica ich państwa. Na przełomie XIX i XX w., a zwłaszcza poczynając od roku 1906, archeolodzy odkryli tam tysiące tabliczek z tekstami hetyckimi, co umożliwiło odczytanie tego języka, a następnie innych języków anatolijskich. Foto: Carole Raddato 2016. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 2.0).

Trudna rodzina pełna nierówności, czyli języki afroazjatyckie

Piotr GąsiorowskiLeave a comment 
Inne wpisy na podobny temat
Imazighen, czyli Berberowie
Zaginione ludy i odrodzone pismo Berberów

Języki afroazjatyckie stanowią piątą co do wielkości rodzinę językową świata. Jest ich ponad trzysta i choć nazwy ogromnej większości z nich nic nie mówią laikowi, to kilka języków z tej rodziny odegrało fundamentalną rolę w rozwoju współczesnej cywilizacji ludzkiej. Osobliwą cechą tej rodziny jest nierówność. Można powiedzieć, że każda z jej gałęzi jest pod wieloma względami niepodobna do pozostałych, co utrudnia pracę językoznawcom zajmującym się porównywaniem języków pokrewnych i odtwarzaniem na tej podstawie ich genealogii. Zacznijmy od pobieżnego przeglądu rodziny, zwracając uwagę na wspomniane kontrasty między grupami, które się na nią składają.

Podrodzina egipska, czyli jakim językiem przemawiają hieroglify

Spośród głównych odgałęzień rodziny afroazjatyckiej pierwsza na scenie pojawiła się podrodzina egipska. Jest ona nietypowa z kilku powodów. Po pierwsze – zawsze stanowiła pojedynczą, nierozgałęzioną linię rozwojową, czyli składała się z jednego języka. Co prawda w każdej epoce był on podzielony na dialekty regionalne, ale dialekty te pozostawały wzajemnie zrozumiałe. Oczywiście język egipski zmieniał się z czasem, co jest nieuniknioną konsekwencją zachodzących w każdym języku procesów ewolucyjnych. Egipcjanie – obok mieszkańców Sumeru, położonego w widłach Tygrysu i Eufratu – byli wynalazcami jednego z najstarszych systemów pisma. Rozwijane było ono stopniowo przez kilkaset lat, między 3300 a 2600 r. p.n.e., w okresie zwanym archaicznym (predynastycznym i wczesnodynastycznym). Kolejnym stadium rozwojowym języka najstarszych napisów był język staroegipski, używany w czasach, gdy powstawały piramidy w Gizie. Około 2000 lat p.n.e. język staroegipski wyewoluował w średnioegipski, a następnie w późnoegipski, dzielony na różne fazy historyczne i style. W czasach panowania Rzymu nad Egiptem i językowej dominacji języka greckiego zaczął się ostatni okres w dziejach języka egipskiego. To stadium, umownie zapoczątkowane ok. 200 r. n.e., nazywamy językiem koptyjskim, zapisywanym za pomocą zmodyfikowanego pisma greckiego. Koptyjski zachował status języka liturgicznego egipskich kościołów chrześcijańskich, ale jako język literacki zaczął zanikać w IX w., ustępując arabskiemu, a gdzieś między XIII a XVII w. stopniowo wyszedł z użycia jako język mówiony. Pozostaje jednak faktem, że język egipski, choć obecnie martwy, może się poszczycić historią udokumentowaną przez zabytki pisma na przestrzeni prawie pięciu tysięcy lat.

Ryc. 1.

Podrodzina semicka, czyli kto nam dał alfabet, kodeks karny i święte księgi

Druga historycznie ważna podrodzina to języki semickie. I w tym przypadku mamy do czynienia z językami o bardzo długiej historii. Około roku 2500 p.n.e. w Mezopotamii zaczęto pisać po akadyjsku, czyli w języku, z którego rozwinęły się dialekty asyryjskie i babilońskie. Reprezentował on grupę wschodniosemicką, która wymarła wraz zanikiem języka akadyjskiego w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e. Niemniej w okresie rozkwitu Asyrii i Babilonu wpływ ich języka i kultury był ogromny na całym Bliskim Wschodzie. Pismo klinowe, przejęte od Sumerów, za pośrednictwem Asyryjczyków  zaadaptowały do własnych potrzeb inne ludy, w tym indoeuropejscy Hetyci i Luwijczycy. Około XIX w. p.n.e. powstały z kolei pierwsze zapisy w języku kananejskim, należącym do grupy północno-zachodnio-semickiej. Wspominałem o nich, omawiając pochodzenie alfabetu, którego dziś używamy. Przypomnę, że Grecy opracowali swój alfabet na podstawie spółgłoskowego pisma fenickiego, a ono z kolei rozwinęło się z pisma kananejskiego, podobnie jak pismo hebrajskie; kananejski był bowiem przodkiem zarówno języka fenickiego, jak i hebrajskiego. Z połowy III tysiąclecia p.n.e. pochodzi kilka linijek zaklęć chroniących przed wężami, zapisanych pismem egipskim w jakimś języku semickim zbliżonym do kananejskiego i włączonych do zbioru znanego jako Teksty Piramid. Do grupy północno-zachodnio-semickiej należy również m.in. język aramejski, wciąż istniejący jako język żywy, z udokumentowaną historią liczącą 3 tys. lat. Klasyczny język hebrajski zanikł w czasach rzymskich jako regularnie używany język mówiony (Żydzi palestyńscy używali na co dzień aramejskiego, który pełnił rolę lingua franca całego Bliskiego Wschodu), ale zachował się w liturgii, a współcześnie został przywrócony do życia jako język państwowy Izraela.

Ryc. 2.

Klasyfikacja pozostałych języków semickich jest trudniejsza. Nie stanowią one jednego kladu językowego (czyli spójnej grupy  pochodzącej od wspólnego przodka i zawierającej wszystkich jego potomków), ale raczej luźny zbiór bocznych odgałęzień, które powstały po oddzieleniu się grupy wschodniosemickiej, ale przed zróżnicowaniem się języków północno-zachodnio-semickich. Ich najważniejszym współcześnie przedstawicielem jest język arabski czy raczej języki arabskie, bo obok języka standardowego, łączącego kulturowo cały świat arabski, istnieje niezliczona różnorodność dialektów regionalnych, często wzajemnie niezrozumiałych, rozciągniętych od Mezopotamii po Mauretanię w konsekwencji podbojów arabskich w VII-VIII w. n.e. Mają one w sumie około 360 mln rodzimych użytkowników, co lokuje arabski w ścisłej czołówce najpowszechniej używanych języków świata. Na początku naszej ery język arabski rozwinął własny system pisma, wywodzący się pośrednio z pisma aramejskiego (a zatem także fenickiego i kananejskiego). Ma ono w ostatecznym rachunku wspólny rodowód nie tylko z pismem hebrajskim, ale także z alfabetem greckim i łacińskim.

Na zakończenie trzeba wspomnieć grupę języków używanych na południu Półwyspu Arabskiego. Wbrew często używanej nazwie „języki południowoarabskie” nie są one dialektami arabskiego i wyodrębniły się już w głębokiej starożytności. Najstarsze teksty w językach z tej grupy, zapisane systemem wzorowanym na piśmie fenickim, pochodzą z końca II tysiąclecia p.n.e. W IX w. p.n.e. zaczęto używać odmiany pisma południowoarabskiego w Afryce, a konkretnie w Etiopii i Erytrei, zasiedlonych częściowo w dalekiej przeszłości przez ludność pochodzącą z południowej Arabii i mówiącą językami semickimi. Klasycznym językiem literackim tej części Afryki od IV w. n.e. był gyyz (geʽez), który wymarł w średniowieczu, ale pozostaje w użyciu jako język liturgiczny. Jego najbliższym żyjącym kuzynem jest tigrinia, używany przez znaczną część ludności Erytrei; dalszym krewnym jest zaś amharski, będący językiem rodzimym dla ok. 30% ponadstumilionowej ludności Etiopii i służący jako jeden z kilku ponadetnicznych języków urzędowych tego kraju. Wszystkich języków semickich z grupy etiopskiej (tigre, dahalik, gurage itd.) jest kilkanaście.

Podrodzina kuszycka, czyli języki, o których rzadko pamiętamy

Kontrast między dotychczas omówionym grupami a podrodziną kuszycką, od początku swojej historii istniejącą w okolicach Rogu Afryki (Półwyspu Somalijskiego) i wzdłuż południowo-zachodniego wybrzeża Morza Czerwonego, jest uderzający. Choć kuszycki język oromo ma w samej Etiopii ok. 36 mln użytkowników, czyli nieco więcej niż amharski, słyszało o nim mniej ludzi, nawet tych, którzy interesują się językami. Być może częściej wspominany jest język somalijski (22 mln użytkowników), ale konia z rzędem temu, kto wie, że należy on do grupy kuszyckiej. Podrodzina ta liczy ogółem ponad czterdzieści języków. Niektóre z nich pozostają słabo poznane. Wewnętrzną klasyfikację języków kuszyckich trudno jest przeprowadzić ze względu na istnienie licznych języków „bazalnych”, niedających się połączyć z innymi w grupy powiązane wspólnym pochodzeniem. Wspominałem w innym wpisie o kuszyckim języku dahalo, używanym w pobliżu ujścia rzeki Tana w Kenii. Jest to jeden z kilku skrajnie rzadkich przypadków języków spoza południowej Afryki, w których używane są mlaski. Dahalo prawdopodobnie przejął je z jakiegoś wymarłego języka „substratowego”. Główną przyczyną, dla której podrodzina kuszycka ma słabszą prasę niż egipska i semicka, jest brak danych historycznych. Najstarsze teksty w językach kuszyckich pochodzą z XVIII w., a nauka zainteresowała się nimi w XIX w. Musimy zatem polegać na porównywaniu języków współczesnych i nie możemy się cofnąć o tysiące lat dzięki analizie dokumentów pisanych.

A szkoda, bo zasięg języków kuszyckich mógł w przeszłości obejmować nawet północną Nubię, a wieloetniczne imperium Kusz nad środkowym Nilem, z którym utrzymywali stosunki i prowadzili wojny starożytni Egipcjanie, składało się przynajmniej częściowo z ludów kuszyckojęzycznych.

Ryc. 3.

Do języków kuszyckich zaliczano także w przeszłości języki omockie – grupę ok. 30–40 języków używanych przez ok. 6 mln ludzi, głównie wzdłuż doliny rzeki Omo w południowo-zachodniej Etiopii. Największy z tych języków to wolaita (2 mln użytkowników). Następnie języki omockie wyodrębniono jako osobną podrodzinę języków afroazjatyckich, a obecnie toczy się dyskusja, czy w ogóle są one afroazjatyckie, czy raczej stanowią osobną, reliktową rodzinę bez wyraźnych powiązań zewnętrznych. Argumenty na rzecz pokrewieństwa z rodziną afroazjatycką są wątłe. Nie jest nawet pewne, czy języki omockie same stanowią grupę jednolitą genetycznie. Ogólnie nie wykazują w przekonującym stopniu diagnostycznych cech afroazjatyckich. Podobnie jak języki kuszyckie, nie mają długiej tradycji literackiej. W formie tekstów udokumentowane są dopiero od XX w.

Podrodzina czadyjska, czyli największa ze wszystkich, choć tylko jeden z jej członków jest szeroko znany

Języki podrodziny czadyjskiej to mniej więcej połowa składu członkowskiego rodziny afroazjatyckiej. Należy do niej 140–200 języków – zależnie od tego, kto i jaką metodą je zlicza (bo nie zawsze jest jasne, czy jakiś etnolekt należy traktować jako samodzielny język, czy jako dialekt). Ich zasięg geograficzny obejmuje głównie północną Nigerię, południowy Niger, południową część Czadu, Republikę Środkowoafrykańską i północny Kamerun. Jak można się spodziewać – biorąc pod uwagę, że mówimy o dużej grupie języków, nie zawsze dokładnie zbadanych – ich klasyfikacja także nastręcza trudności. Udokumentowana historia podrodziny czadyjskiej sięga zaledwie XVII w., kiedy powstały pierwsze teksty w języku hausa, zapisywane pismem arabskim. Hausa to język współcześnie bardzo ważny. Po arabskim stanowi drugi najbardziej rozpowszechniony język Afryki. Ma ok. 50 mln rodzimych użytkowników, a co najmniej ok. 30 mln ludzi używa go regularnie jako języka drugiego, gdyż hausa funkcjonuje jako język kontaktu ponadetnicznego (lingua franca) dużej części Afryki Zachodniej. W Nigerii, której ludność już przekroczyła 200 mln i szybko rośnie, hausa jest jednym z trzech najszerzej używanych języków rdzennych (obok joruba i igbo). Posługuje się nim co czwarty Nigeryjczyk, a trzeba dodać, że mówimy o kraju niesłychanie zróżnicowanym językowo: istnieje tam ponad 500 języków lokalnych zaliczanych do kilku rodzin, nie wspominając o językach izolowanych, opierających się klasyfikacji.

Ryc. 4.

Gdyby historia była sprawiedliwa, językoznawstwo afroazjatyckie opierałoby się w ogromnym stopniu na językach czadyjskich (i to nie tylko na hausa). Niestety dane dostępne dla językoznawców rozłożone są bardzo nierówno i w przypadku języków czadyjskich, podobnie jak kuszyckich, widzimy tylko ich stan współczesny bez możliwości bezpośredniego wglądu w „ciemne tysiąclecia”, które upłynęły od czasu rozpadu wspólnoty afroazjatyckiej. Uprzywilejowane filologicznie języki semickie, a w mniejszym stopniu staroegipski, są – wskutek kaprysów historii – najbardziej prominentnymi przedstawicielami rodziny i głównym źródłem danych w rekonstruowaniu jej dalekiej przeszłości. Trzeba się zatem liczyć z „semitocentrycznym” skrzywieniem rekonstrukcji wskutek przeceniania wagi tych danych.

Podrodzina berberyjska, czyli o czym będzie następny odcinek

Przegląd rodziny afroazjatyckiej zamykamy, okrążając Saharę i docierając do obszarów, na których od tysięcy lat używane są języki berberyjskie. Ponieważ poświęcę im kolejny wpis, wspomnę tu tylko, że przed podbojami arabskimi ludy berberyjskojęzyczne dominowały w śródziemnomorskiej części Afryki i na dużej części Sahary, sięgając od Libii po Mauretanię. Częściowo zostały wyparte przez język arabski, a ich obszar występowania rozpadł się na rozdzielone geograficznie fragmenty. Mimo to nadal mają one 10–15 mln rodzimych użytkowników i odgrywają istotną rolę w krajobrazie językowym Afryki Północnej. Mogą się też poszczycić posiadaniem własnego systemu pisma, którego najstarsze zabytki datowane są na II w. p.n.e. Co prawda interpretacja tych tekstów jest trudna, stąd ich ograniczone znaczenie dla badaczy historii języków berberyjskich, ale pismo berberyjskie przetrwało do dziś. Nie uprzedzajmy jednak faktów: już wkrótce zapoznamy się z Berberami nieco bliżej.

Podsumowanie: hipoteza afroazjatycka, czyli balansowanie na granicy poznania

Skąd właściwie wiemy, że języki egipskie, semickie, kuszyckie, czadyjskie i berberyjskie są z sobą genetycznie spokrewnione? Jak zwykle w językoznawstwie historycznym jest to hipoteza wynikająca z zastosowania metody porównawczej. Porównując słownictwo, formanty słowotwórcze i końcówki odmiany poszukujemy w porównywanych językach regularnych odpowiedniości między formami równoważnymi znaczeniowo lub funkcjonalnie. Metoda ta sprawdziła się znakomicie w przypadku języków indoeuropejskich i działa nieźle w przypadku wielu innych rodzin językowych, a także np. języków semickich rozpatrywanych w oderwaniu od reszty rodziny. Trzeba jednak pamiętać, że już 4,5–5 tys. lat temu, czyli w czasach, z których pochodzą najstarsze teksty egipskie i akadyjskie, oba języki różniły się bardziej niż np. język polski od łaciny. Niewątpliwie miały za sobą kilka tysięcy lat niezależnego rozwoju. Nie sposób określić dokładnie, kiedy istniał język praafroazjatycki, który dał początek dzisiejszym podrodzinom i językom. Różni autorzy datują jego rozpad na 8–12 tysięcy lat temu. Jest to ogromna głębia chronologiczna w porównaniu z wiekiem solidnie zrekonstruowanych prajęzyków np. rodziny indoeuropejskiej lub austronezyjskiej.

Prawdopodobną konsekwencją tego faktu jest niewielka ilość wspólnego słownictwa zachowanego we wszystkich podrodzinach albo chociaż w większości z nich. Odpowiedniości dotyczą raczej np. systemu zaimków osobowych, zbieżności w odmianie rzeczowników i czasowników, rodzajów gramatycznych (męski/żeński), struktury rdzeni leksykalnych (opartej na wzorcu spółgłoskowym determinującym znaczenie) itp. Natomiast ubóstwo materiału słownikowego, który można by było wykorzystać do porównań, oznacza, że trudno jest ustalić regularne odpowiedniości dźwiękowe, co z kolei uniemożliwia dokładną rekonstrukcję słów praafroazjatyckich. Wydaje się, że w przypadku takim jak rodzina afroazjatycka zbliżamy się do granicy stosowalności klasycznej metody porównawczej. Pozwala ona zidentyfikować akurat tyle charakterystycznych cech wspólnych, żeby hipoteza o wspólnym pochodzeniu przekonująco przeważała nad hipotezą zerową (obserwowane podobieństwa są dziełem przypadku, a pokrewieństwo jest iluzoryczne).

Jeśli istniał wspólny prajęzyk, musiał on także być gdzieś zlokalizowany. Wśród specjalistów przeważa pogląd, że tą językową praojczyzną była Afryka Północno-Wschodnia, być może wschodnia część Sahelu, czyli przecinającego Afrykę pasa sawannowego, być może południowy Egipt i północny Sudan. Łatwiej jest postulować migrację jednej z potomnych wspólnot językowych (przodka podrodziny semickiej) do Azji Południowo-Zachodniej niż migrację wszystkich pozostałych podrodzin z Azji do Afryki. Pradawne migracje można rekonstruować, śledząc przepływy genów. Trzeba jednak pamiętać, że obszar, gdzie graniczą z sobą Afryka i Azja, od niepamiętnych czasów był „pasem transmisyjnym” dla populacji migrujących w obie strony. Języki etiopskie (a w czasach późniejszych arabski) są żywym dowodem, że wyszedłszy z Afryki, można do niej wrócić. Ponadto nie ulega wątpliwości, że ekspansja geograficzna języków semickich, czadyjskich czy berberyjskich związana była z wchłanianiem i asymilacją ludów mówiących pierwotnie innymi językami, po których zaginął wszelki ślad (poza ewentualnym wpływem na język, który je wyparł). Z tych wszystkich względów nie można pokrewieństwa języków afroazjatyckich kojarzyć z określonym profilem genetycznym, kolorem skóry lub oczu, kulturą czy stylem życia ludów, które ich używają.

Tak oto rysuje się widok z lotu ptaka na całą rodzinę afroazjatycką, co umożliwi nam w kolejnym odcinku zrozumienie, gdzie na tym tle lokują się ludy i języki berberyjskie.

Opisy ilustracji

Mapa w nagłówku: współczesne rozmieszczenie poszczególnych grup języków afroazjatyckich. Autor: Noahedits. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 4.0).

Ryc. 1.  Kompleks piramid w Gizie, wzniesiony w czasach IV dynastii (Stare Państwo, 2600–2500 p.n.e.). Foto: Ricardo Liberato. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 2.0).
Ryc. 2. Aszurbanipal, król Asyrii, polujący na lwy. Płaskorzeźba z Niniwy (dzisiejszy Irak), 645–635 p.n.e. The British Museum. Foto: Osama Shukir Muhammed Amin. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 4.0).
Ryc. 3. Matka z córką z plemienia Beni-Amer, stanowiącego część ludu Bedża w północno-wschodnim Sudanie. Beni-Amer używają języka kuszyckiego bedża lub semickiego tigre – często obu, a obok nich arabskiego. Foto: PoProstuJoanna. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 4.0).
Ryc. 4. Mężczyźni z ludu Hausa (północna Nigeria) w strojach tradycyjnych. Foto: The Hausa People (domena publiczna).

Asterysk (nie mylić z Asterixem), czyli uwaga, *rekonstrukcja!

Piotr Gąsiorowski3 komentarze

Pisałem tu już uprzednio o metodzie porównawczej, którą stosujemy, żeby ustalić, czy dana grupa języków pochodzi od wspólnego przodka. Systematycznie porównując słowa o podobnym znaczeniu i morfemy o podobnej funkcji gramatycznej (np. końcówki fleksyjne) w dwóch językach, próbujemy zidentyfikować zbiory odpowiadających sobie par, które wykazują tę samą regularną odpowiedniość w ich strukturze fonologicznej (w danym kontekście głoska x w języku A odpowiada głosce y w języku B). Taka powtarzalna regularność sugeruje ich historyczną homologię, czyli “pochodzenie od wspólnego przodka”. Znalezienie wielu takich odpowiedniości między parą języków ułatwia identyfikację kolejnych, mniej oczywistych (gdy np. znaczenie słów lub funkcje morfemów uległy zmianie). Możemy też rozszerzyć poszukiwania na kolejne potencjalnie pokrewne języki. Jeśli nam się powiedzie, to otrzymujemy spójną, obszerną rekonstrukcję różnych aspektów zaginionego języka będącego wspólnym przodkiem badanej grupy: jego słownictwa, systemu fonologicznego, reguł słowotwórstwa, schematów odmiany, a czasem nawet utartych fraz (na tyle trwałych, że odziedziczyły je języki potomne.

A zatem metoda porównawcza pozwala na podstawie zidentyfikowanych odpowiedniości zrekonstruować formę, od której pochodzą udokumentowane słowa w językach potomnych. Na przykład na podstawie form takich jak:

  • staroindyjskie mádhu, starocerkiewnosłowiańskie medъ, staroangielskie meodu, walijskie medd [meːð], starogreckie métʰu

oraz naszej już uzyskanej wiedzy o tym, jak wyglądają regularne odpowiedniości między porównywanym językami, rekonstruujemy rekonstruujemy praindoeuropejski rzeczownik rodzaju nijakiego *médʰu ‘miód pitny’.

Zauważmy, że choć historyczne zmiany głosek są w większości regularne (co w ogóle umożliwia rekonstrukcję porównawczą), i tak musimy walczyć z różnymi komplikacjami. Słowa nie ewoluują tylko w warstwie fonologcznej. Może się zmienić ich znaczenie albo cechy morfologiczne, a tu już ewolucja staje się nieprzewidywalna i nie można jej ująć w reguły. Na przykład w kilku grupach języków znaczenie analizowanego wyżej słowa uległo rozszerzeniu i zaczęło ono oznaczać ‘miód’ albo ‘coś słodkiego’, a nie konkretnie napój wyskokowy produkowany z miodu. Tak jest np. w językach słowiańskich (polskie miód ma oba znaczenia), a także w staroindyjskim, ale nie w angielskim (gdzie mead oznacza tylko miód pitny), walijskim (podobnie) czy starogreckim, gdzie métʰu było poetyckim synonimem słowa oînos ‘wino’. Grecy znaleźli się wcześnie w regionie, gdzie pito raczej wino niż miód. Grecki wyraz zatem zmienił znaczenie z przyczyn kulturowych, ale nie zaczął oznaczać surowego miodu pszczelego, dla którego Grecy mieli inną nazwę, méli. Dokładniejsza praca detektywistyczna pozwala stwierdzić, że miód wytwarzany przez pszczoły nazywał się po praindoeuropejsku *melit. Nazwa ta musi być stara, bo zachowała się nawet w hetyckim i innych językach anatolijskich. A zatem prajęzyk miał pierwotnie dwa różne słowa o różnym (choć pokrewnym) znaczeniu, a sytuacja taka jak w językach słowiańskich, gdzie oba znaczenia objęte są jednym słowem, jest wtórna i wynika z lokalnej zmiany semantycznej.

Polskie słowo miód, podobnie jak staroangielskie meodu i walijskie medd, to rzeczowniki rodzaju męskiego, nie nijakiego (w odróżnieniu od ich odpowiedników: staroindyjskiego i starogreckiego). Skąd zatem wiemy, że pierwotny rodzaj był nijaki? Trudno to streścić w kilku słowach, ale dzięki analizie dużej liczby przypadków tego typu wiemy, jakie były charakterystyczne szlaki „migracji” słów między klasami deklinacyjnymi. Tak zwane tematy rodzaju nijakiego na –u były kategorią ustępującą w późnej historii języków indoeuropejskich i łatwo przechodziły do podobnej grupy tematów rodzaju męskiego (ale nie na odwrót). W języku waliskim rodzaj nijaki w ogóle zanikł, a rzeczowniki pierwotnie do niego zaliczane zmieniły rodzaj i schemat odmiany. Biorąc to wszystko pod uwagę, dochodzimy do wniosku, że to języki takie jak sanskryt czy greka ujawniają stan pierwotny, a zmiana rodzaju na męski wynika z innowacji dokonanych niezależnie i z różnych przyczyn w kilku grupach języków.

Z powodu tych wszyskich komplikacji rekonstrukcja językowa nie jest jest zadaniem trywialnym. Na poziomie fonologicznym mamy zmiany regularne, ale semantyka i morfologia dodają do historii języka swoje nieszablonowe wyskoki i wspólnie spiskują, żeby utrudnić językoznawcom działanie. Bardzo często spotykanym czynnikiem komplikującym jest analogia. Na przykład dodawanie końcówek deklinacyjnych do rzeczownika może spowodować, że w miejscu kontaktu rzeczownika z końcówką nastąpią jakieś zmiany spowodowane przez zmieniony kontekst fonologiczny. Wskutek tego rzeczownik zmienia nieco formę w zależności od tego, jaka końcówka mu towarzyszy: powstają oboczności, które użytkownicy języka mogą uznać za niewygodne, i pojawia się presja, żeby przywrócić porządek, wyrównując całą odmianę według jednego wzorca.

Oto przykład: prasłowiański rzeczownik *bogъ ‘bóg’ miał między innymi następujące formy deklinacyjne:

  • celownik *bogu, miejscownik *bodzě, wołacz *bože

Dlaczego właśnie tak? Bo w jeszcze wcześniejszych czasach samogłoska przednia *e następująca po spółgłosce *g powodowała jej zmiękczenie. Dlatego *g w wołaczu zmieniło się w *dž, a następnie artykulacja tej głoski uprościła się do *ž. Była to tzw. „pierwsza palatalizacja słowiańska”. Nie dotknęła ona miejscownika, bo jego końcówką w tym czasie było *-ai (pochodzące od praindoeuropejskiego *-oi), niepowodujące żadnych zmiękczeń. Jednak kilkaset lat później dyftong *-ai zmienił się w nową samogłoskę przednią *ě. Historia się powtórzyła w postaci „drugiej palatalizacji słowiańskiej”. Tym razem *g przed *ě zmieniło się w *dz. Wszystkie te zmiany były stuprocentowo regularne z punktu widzenia fonologii, ale z punktu widzenia morfologii narobiły bałaganu. Jeszcze w staropolszczyźnie (do XVI w.) używano form: bóg, bogu, o bodze, boże. Ten sam rzeczownik miał teraz w swojej odmianie przez przypadki trzy różne formy: bog-/bóg, bodz- i boż-. Pierwsza i trzecia przetrwały do dziś, ale miejscownik otrzymał nową końcówkę, zapożyczoną z innej klasy deklinacyjnej. Forma bodze została zastąpiona przez bogu, z końcówką, która nie wymagała palatalizacji, bo zawierała samogłoskę tylną [u]. W ten sposób częściowo przywrócono porządek, redukując liczbę form obocznych.

A teraz spójrzmy na słowo *vorgъ ‘wróg’, które miało w prasłowiańskim takie same końcówki jak *bogъ:

  • celownik *vorgu, miejscownik *vordzě, wołacz *vorže

W języku staropolskim nadal można było spotkać ich regularne refleksy: wróg, wrogu, o wrodze, wroże. Co jednak widzimy dzisiaj? Schemat odmiany został całkowicie przekształcony. Mamy następujące formy: wróg, wrogowi, o wrogu, wrogu. Jedyna oboczność dotyczy samogłoski, natomiast we wszystkich przypadkach zależnych mamy jednolitą formę wrog-. Osiągnięto to dzięki przeniesieniu wszystkimi form odmiany hurtem do innej klasy deklinacyjnej, która w języku polskim jest szczególnie żywa między innymi dlatego, że nie zawiera form obocznych. Dlaczego, chociaż rzeczowniki męskie na -g w ogromnej większości poszły tą drogą, nadal mamy morfologicznie nieregularny wołacz boże, a nie bogu? Powód jest prosty: jest to najczęściej używany wołacz (o Boże!), więc pamiętamy go tak, jakby był osobnym hasłem w naszym mentalnym słowniku. Uratowało go to od przywrócenia spółgłoski [ɡ] przez analogię do innych form deklinacyjnych. Wroga rzadko wzywamy na głos, więc wołacza wroże nie chroniła częstość użycia.

Również celownik bogu uniknął (przynajmniej na razie) presji, żeby przybrać końcówkę -owi przez analogię do klasy rzeczowników, która wchłonęła słowa takie jak wróg lub róg. Wraz z garstką towarzyszy (pies, kot, pan, chłop, chłopiec, diabeł i kilka innych) zachował -u, bo forma ta miała silne oparcie w tradycji. Występowała w utartych wykrzyknikach: chwała Bogu, dzięki Bogu, i w porzekadłach: i panu Bogu świeczkę, i diabłu ogarek. Widzimy, że skłonność do ulegania analogii nie jest automatyczna i różne słowa mogą jej ulegać lub opierać się jej z różnych przyczyn i w różnym stopniu. Wszyscy od dawna mówią sądowi zamiast sądu (forma autentyczna, ale dawna), część ludzi mówi osłu, inni osłowi (proces zmiany trwa, ale jeszcze się nie zakończył), ludzie dorośli i wykształceni mówią nadal wyłącznie psu i kotu, ale dzieci często eksperymentują z formami psowi i kotowi.

Asterysk, czyli gwiazdka (*) używana przed rekonstruowanymi formami, jak praindoeuropejskie *médhu, ostrzega czytelnika, że ma do czynienia z rekonstrukcją, czyli z hipotezą roboczą, a nie faktem, który można poddać bezpośredniej weryfikacji (jak w przypadku form zachowanych na piśmie). Jeśli odkryjemy nowy materiał do porównań albo udoskonalimy nasze metody analizy i uzyskamy lepszy wgląd w relacje między porównywanymi językami, możemy zmodyfikować albo całkowicie odrzucić wcześniejsze hipotezy i zastąpić je przez takie, które lepiej wyjaśniają obserwowane fakty. Tak przecież działa nauka w każdej dyscyplinie.

Uwaga, *rekonstrukcja!

Takie zmiany w systemie rekonstrukcji nieraz występowały w przeszłości. Na przykład na podstawie porównania słów oznaczających ‘konia’, takich jak:

  • staroangielskie eoh, łacińskie equus, starogreckie híppos, staroindyjskie áśvas itd.

i odrzucenia form ewidentnie innowacyjnych, innego pochodzenia:

  • polskie koń, angielskie horse, niemieckie Pferd, francuskie cheval, walijskie ceffyl itd.,

zrekonstruowano w połowie XIX w. słowo praindoeuropejskie o znaczeniu ‘koń’:

  • *ákvas

Takiej rekonstrukcji używał August Schleicher w roku 1868. Opierał ją na założeniu, że język staroindyjski (wedyjski i sanskryt) reprezentuje najbardziej konserwatywną gałąź rodziny indoeuropejskiej i że w szczególności samogłoski *e i *o pojawiły się wtórnie w innych językach, a język praindoeuropejski miał zamiast nich tylko *a, jak w sanskrycie. To założenie okazało się fałszywe w latach siedemdziesiątych XIX w. Zdano sobie wówczas sprawę, że sanskryt wcale nie jest pod każdym względem tak zachowawczy, jak się zdawało, i że to samogłoski greckie lub łacińskie lepiej odzwierciedlają stan pierwotny, a rozwój samogłosek w sanskrycie (zanik kontrastu między pierwotnymi *e, *a i *o, które wszystkie dały staroindyjskie [a]) jest innowacją. Choć więc nie odkryto nowych faktów, poprawiony model rozwoju języków indoeuropejskich doprowadził do następującej rekonstrukcji:

  • *éḱwos

używanej np. przez Karla Brugmanna około 1890 r. W tym czasie wiedziano już także, że język praindoeuropejski miał aż trzy rodzaje spółgłosek typu „k”: *ḱ, *k i *kʷ. Pierwsza z nich daje staroindyjskie ś (wymawiane tak jak w polskim, czyli [ɕ]), a pozostałe dwie – staroindyjskie k. Rekonstrukcja Brugmanna byla już dość nowoczesna, ale nie ostateczna. Dziś to samo słowo rekonstruujemy jeszcze trochę inaczej:

  • *h₁éḱwos

Pierwsza spółgłoska, *h₁ (wymawiana prawdopodobnie jako [h]), dodana została po tym, jak pod naciskiem nowych faktów, czyli nowo odkrytych danych językowych, uznano słuszność tzw. „hipotezy laryngalnej” (zob. wpis o językach starożytnej Anatolii). Wprowadzenie spółgłosek laryngalnych do praindoeuropejskiego systemu fonologicznego zmieniło pewne istotne cechy modelu, m.in. nasz pogląd na to, jak wyglądała wewnętrzna budowa wyrazów indoeuropejskich.

Czy ta współczesna rekonstrukcja jest już naprawdę ostatnim słowem indoeuropeistyki? Nie wiem, bo nigdy nie wiadomo, co jeszcze uda się odkryć lub poprawić. Zawsze można dopracować pewne dyskusyjne szczegóły. Specjaliści nadal nie osiągnęli całkowitej zgody co do tego, jaka była wymowa *h₁ albo na czym polegał kontrast między *ḱ a *k. Nie jest też pewne, czy forma *h₁éḱwos jest naprawdę praindoeuropejska. Jest to rzeczownik z tematem zakończonym na przyrostek samogłoskowy *-o- (*-s jest końcówką mianownika liczby pojedynczej). Jednak dane języków anatolijskich wskazują raczej na formę bez tego sufiksu: *h₁éḱu-s (być może oznaczającą „tego, który biega szybko”, bo istniał też przymiotnik o bardzo podobnej formie i znaczeniu ‘szybki’). Forma rozszerzona *h₁eḱu-o-s → *h₁éḱwos miałaby wtedy status nie praindoeuropejski, ale „pra-poza-anatolijski”, czyli byłaby innowacją wspólnego przodka pozostałych języków indoeuropejskich, młodszą niż *h₁éḱus. Dokładne ustalenie takich detali to zadanie na przyszłość.

Językoznawcy są świadomi tego typu komplikacji, ale niezbyt się nimi martwią. Ambicją nauki nie jest  dotarcie na skróty do ostatecznej Prawdy przez duże P, tylko cierpliwe weryfikowanie i poprawianie istniejących modeli. Dlatego, choćbyśmy mieli nie wiem jakie zaufanie do poprawności obecnie używanych rekonstrukcji, nadal umieszczamy przed nimi asteryski, żeby nie zapomnieć, że mamy do czynienia z hipotezą permanentnie roboczą.

Epilog

Skoro mowa o asteryskach, etymologii i rekonstrukcji: skąd pochodzi słowo asterysk? Z greckiego asterískos ‘gwiazdka’. Powstało ono z dołączenia przyrostka zdrabniającego -iskos do rzeczownika  astḗr ‘gwiazda’ (rodzaju męskiego). Porównanie z innymi językami prowadzi do rekonstrukcji rzeczownika o temacie zakończonym na spółgłoskę: *h₂ster- (mianownik l.poj. *h₂stḗr, dopełniacz *h₂str-és, mianownik liczby mnogiej *h₂stér-es). Był on na tyle uprzejmy, że zachował się w języku hetyckim jako haster-, gdzie początkowe h- jest bezpośrednim dowodem na obecność spółgłoski „laryngalnej” *h₂. Do rodziny wyrazów pokrewnych należą też między innymi łacińskie stēlla i angielskie star, ale to dłuższa historia.

Można by się było tym zadowolić, ale też można, a nawet należy drążyć dalej. Przyrostek *-ter- występuje w wielu rzeczownikach będących nazwami działacza – zwykle człowieka, ale także rzeczy, którym przypisuje się charakter ożywiony. Na takie traktowanie wskazuje też fakt, że słowo ‘gwiazda’ nie miało w praindoeuropejskim rodzaju nijakiego. Jeśli wyodrębnimy przyrostek: *h₂s-tér-, to czym jest poprzedzający go morfem *h₂s-? Powinien być rdzeniem czasownikowym. Ponieważ akcent pada na przyrostek, rdzeń występuje w formie zredukowanej, bez samogłoski. Najprawdopodobniej jest to czasownik *h₂eh₁s- ‘żarzyć się, dopalać się’, spotykany w wielu indoeuropejskich słowach oznaczających ołtarz, ognisko lub popiół. Rzeczownik *h₂h₁s-tér-, już w czasach praindoeuropejskich uproszczony do *h₂stér- (z czterema spółgłoskami w nagłosie wyrazu nawet Polak miałby trudności), oznaczałby „tego, który się żarzy”. Być może gwiaździste niebo przywodziło Indoeuropejczykom na myśl żarzące się węgielki ogniska. Z punktu widzenia współczesnej astrofizyki taka wizja gwiazd ma nawet sens.