Tag: językoznawstwo historyczne

Jak powstał wszechświat

Piotr GąsiorowskiLeave a comment

Pytanie

Jeden z naszych Czytelników zadał nam e-mailowo ciekawe pytanie: dlaczego wszechświat nazywa się wszechświat? Niby z grubsza rozumiemy, że jest to wyraz złożony, którego pierwsza część występuje też w innych połączeniach (wszechpotężny itp.), a także w utartych zwrotach literackich, np. ze wszech miar. Ale co to właściwie jest ten wszech?

Prolog słowiańsko-indoeuropejski

Zacznijmy od tego, że w języku prasłowiańskim występował zaimek przymiotny (uogólniający), który w rodzaju męskim brzmiał *vьśь i oznaczał ‘cały, wszystek’.1 Głoska *ś powstała wskutek tzw. asymilacji progresywnej z dawniejszego *x (wymawianego jak polskie ch). Przed tą asymilacją, spowodowaną przez miękczący wpływ samogłoski przedniej *ь [ɪ], słowo to wymawiane było *vьxъ.2 Znając typowe drogi rozwoju spółgłosek indoeuropejskich w poszczególnych językach potomnych, możemy zrekonstruować jeszcze starszą (bałtosłowiańską) formę *wišas. Poświaczają jej istnienie słowa bałtyjskie o tym samym znaczeniu: litewskie visas, łotewskie viss, staropruskie wissa‐. Jest tylko jeden kłopot, bo w litewskim powinniśmy się spodziewać formy *višas, z inną spółgłoską szczelinową niż ta, którą faktycznie słychać. Do tego szczegółu jeszcze powrócimy.

Spółgłoska *š to wynik wspólnej innowacji języków bałtosłowiańskich i indoirańskich, zwanej regułą RUKI. Pisałem o niej w innym miejscu; tu wystarczy nam wiedza, że po samogłosce *i indoeuropejskie *s zmieniało się w *š. Można więc prowizorycznie założyć, że formą praindoeuropejską było *wisos, i rozejrzeć się, czy wyraz o takim kształcie i o znaczeniu ‘wszystek’ występuje gdziekolwiek poza grupą bałtosłowiańską. Okazuje się, że nie występuje, ale za to w języku staroindyjskim mamy viṣu‐ ‘po każdej stronie, w różnych kierunkach, symetrycznie’. Staroindyjskie ṣ (wymawiane jak współczesne polskie sz) ma to samo pochodzenie, co bałtosłowiańskie *š, tzn. jest także produktem reguły RUKI.

Słowo viṣu‐ nie było używane samodzielnie, ale zachowało się jako element złożeń i wyrazów pochodnych. Jego forma sugeruje, że mamy do czynienia z dawnym przysłówkiem *wisu, który był z pochodzenia skostniałym miejscownikiem liczby mnogiej (z charakterystyczną końcówką *‐su) od rdzenia *wi‐ wyrażającego podział, separację, odebranie czegoś. Można go spotkać w różnych złożeniach, na przykład w połączeniach z czasownikami, gdzie pełni rolę przedrostka: *wi‐dheh1‐ ‘rozdzielić’ (od *dheh1‐ ‘umieścić, położyć’).3

Hipoteza o pochodzeniu miejscownikowym jest atrakcyjna, bo tłumaczy nietypowy rozwój *s w litewskim. W języku prabałtosłowiańskim końcówka miejscownika liczby mnogiej przybrała dwa warianty: *‐šu i *‐su, zależnie od poprzedzającej głoski (a konkretnie: zależnie od tego, czy głoska ta aktywowała regułę RUKI, czy nie). Ponieważ Prabałtosłowianie nie byli językoznawcami i nie wiedzieli, skąd się wzięła ta wariantywność, pojawiła się skłonność do jej uproszczenia. W linii prowadzącej do języków słowiańskich uogólniony został wariant *‐šu (późniejsze słowiańskie *‐xъ, stąd panująca w polskim końcówka miejscownika liczby mnogiej ‐ch), a w linii bałtyjskiej *‐su.

Załóżmy zatem, że przysłówek *wisu, nadal odczuwany jako zawierający łatwo rozpoznawalną końcówkę miejscownika, przybrał w prabałtosłowiańskim formę *wišu, ale dialekt, z którego rozwinęły się języki bałtyjskie, przywrócił *wisu, kasując skutki działania RUKI (podobnie jak w innych miejscownikach liczby mnogiej). Sam przysłówek odszedł ostatecznie w niepamięć, ale na jego podstawie urobiono tymczasem przymiotnik pochodny, który w prabałtyjskim brzmiał *wisas, a w prasłowiańskim ewoluował następująco: *wišas > *wixas > *vьxъ > *vьśь. Przysłówek oznaczał mniej więcej ‘ze wszech stron’, więc przymiotnik (funkcjonalnie przedzierzgający się w zaimek) przybrał znaczenie ‘wszechstronny, obejmujący całość’.

Od prasłowiańskiego do staropolskiego

Znajdujemy się zatem znów w czasach prasłowiańskich, ale teraz już wiemy, skąd się wzięło słowo *vьśь ‘cały, wszystek’, mające też formę żeńską *vьśa i nijaką *vьśe oraz komplet przypadków w liczbie pojedynczej i mnogiej. Co się z nim działo dalej? Spółgłoska *ś rozwijała się inaczej w językach zachodniosłowiańskich, gdzie utożsamiła się ze słowiańskim *š, a inaczej we wschodnio- i południowosłowiańskich, gdzie utożsamiła się z *s. Dlatego mamy na przykład staroczeskie veš (żeńskie všě, nijakie vše), ale rosyjskie vesʹ i staro-cerkiewno-słowiańskie (czyli w zasadzie starobułgarskie) vьsь, wszystkie o tym samym znaczeniu co w prasłowiańskim.4

Ryc. 1.

A co się stało w języku polskim? Spodziewalibyśmy się w rodzaju męskim *wiesz, ewentualnie *wszy (z dawniejszego *vьśьjь, bo słowiańskie przymiotniki i niektóre zaimki przymiotne miały dwie deklinacje, prostą i złożoną, a polski zachował głównie formy tej drugiej). Jednak mianownik/biernik liczby pojedynczej rodzaju męskiego (dobrze znany z innych języków słowiańskich) nie jest poświadczony w tekstach staropolskich. Zachowały się natomiast pozostałe formy deklinacyjne: po wsze czasy, na wsze strony (biernik liczby mnogiej), wszem sircem ‘całym sercem’ (narzędnik), wszemu stworzeniu ‘wszystkim zwierzętom’ (celownik), na wszej ziemi ‘na całej ziemi’ (miejscownik), wszego ‘wszelkiego’ (dopełniacz), wszech ‘wszystkich’ (dopełniacz lub miejscownik liczby mnogiej) itd.

Pierwotna odmiana *vьśь była dość skomplikowana, co zapewne było przyczyną jej marginalizacji. Możliwe, że w językach zachodniosłowiańskich nie dodawało jej uroku całkowicie przypadkowe, ale niepożądane podobieństwo brzmienia do form deklinacyjnych słowa wesz (prasłowiańskie *vъšь). Poradzono sobie, tworząc synonimowe słowa pochodne, co prawda dłuższe, ale mniej kłopotliwe w użyciu: wszytek, wszyciek, wszystek, wszechny, wszaki, wszelki itp. (niektóre przeżyły do dzisiaj). Na podstawie wiesz‐/wsz‐ powstała duża rodzina wyrazów: wszędy, wszędzie, zewsząd, zawsze, wszegdy, wżdy, zawżdy, zawsze, wszak, owszem, powszechny itd. Odłóżmy je jednak na bok, żeby nie stracić z oczu głównego wątku.

Wsze i wszech, czyli odpowiedź na pytanie

Jako element złożeń wyrażający całość lub uniwersalność występowała pierwotnie forma wsze‐ < *vьśe‐. Widzimy ją w takich słowach staropolskich jak wszedni ‘codzienny’ (stąd dzisiejsze powszedni), wszemocny lub wszemogący (kalka łacińskiego omni‐potēns). Tworzyła ona także liczne imiona słowiańskie, zachowane w tradycji polskiej: Wszerad, Wszemir, Wszebąd, Wszebor, Wszemysł itp. Jednak już w XV w. spotykamy przypadki zastępowania wsze‐ przez podobnie brzmiące wszech‐. Ta druga forma nie miała uzasadnienia historycznego, ale zapewne wydawała się wyrazistsza i mogła być rozumiana jako dopełniacz porównania: (od) wszech = ‘niż wszyscy’, na przykład wszechmocny ‘mocniejszy niż wszyscy’.

Wariant wszech‐ nie przeniknął do imion własnych, ponieważ ich struktura była już zbyt mało zrozumiała, żeby dało się ją przekształcać, ale szerzył się kosztem wsze‐ w nowych, przejrzystych złożeniach: wszechpotężny, wszechmoc, wszechwiedzący (tłumaczenie łacińskiego omnisciēns, por. czeskie vševědoucí), wszechwładny (por. imię Wszewłod i jego wschodniosłowiański odpowiednik Vsevolod), wszechstronny, wszechogarniający, wszechobejmujący, wszechocean i naturalnie wszechświat. Jak widać, przedrostek wszech‐ przybrał szczególną funkcję: intensyfikował znaczenie przymiotników i rzeczowników, jak gdyby zmieniając ich skalę i dodając wagi.

Ryc. 2.

Wiek wszechświata

Wszechświat pojawił się jako neologizm oddający znaczenie greckiego kósmos lub łacińskiego ūniversum, być może inspirowany niemieckim Weltall. Nie notuje go słownik Samuela Bogumiła Lindego z 1814 r.; nie udało mi się znaleźć przykładów użycia wcześniejszych niż lata dwudzieste XIX w., możliwe więc, że dopiero wtedy słowo weszło do obiegu. Język czeski ma vesmír; jest to twór z czasów czeskiego odrodzenia narodowego połączonego z „odcudzoziemszczaniem” języka (koniec XVIII w. i XIX w.). Oczywistą inspiracją było rosyjskie wyrażenie vesʹ mir ‘cały świat’. Jednak określeniem wszechświata w rosyjskim jest vselénnaja, słowo zapożyczone z cerkiewnosłowiańskiego vъselenaja, oznaczającego dosłownie ‘zamieszkana’ (kalka z greckiego oikouménē, czyli ‘ekumena, obszar zamieszkany przez ludzi, znany geografom’). Z tego samego źródła pochodzi bułgarska nazwa wszechświata, vselena i (trochę okrężną drogą) słoweńskie vesolje. Podobieństwo początkowego vse‐/ves‐ w tej rodzinie słów do form odmiany zaimka vesʹ jest dziełem przypadku.

A zatem wszechświat nie jest bardzo stary. Wydaje się, że ma około 200 lat. Gdyby słowo to istniało w języku staropolskim, brzmiałoby *wszeświat (złożenie oparte na hipotetycznym wyrażeniu *wiesz świat ‘cały świat’), ale nic takiego nie spotykamy w autentycznych starych tekstach. Wersja wszeświat użyta przez Kazimierza Przerwę-Tetmajera w wierszu „Narodziny Afrodyty” z roku 1894 („I zadrżał wszeświat w krąg”…) jest świadomie utworzonym na odpowiedzialność poety pseudoarchaizmem literackim. Wydawcy zresztą często „poprawiają” ją na wszechświat.

Uniwersum a uniwersytet

Łacińskie ūniversum to substantywizacja („urzeczownikowienie”) rodzaju nijakiego od przymiotnika ūnivorsus lub (od ok. 200 r. p.n.e.) ūniversus. Oznaczał on ‘cały, wszystek’ (dosłownie: ‘obrócony w jedno’, od czasownika vertō ‘obracam’, którego imiesłów bierny brzmiał vorsus). Innymi słowy, miał znaczenie podobne jak słowiańskie *vьśь. Można było od niego utworzyć nazwę cechy (‘jedność, całość’), czyli ūniversitās (biernik ūniversitātem). W średniowieczu zaczęto tak nazywać instytucje kształcące uczniów pod okiem nauczycieli na poziomie zaawansowanym. Można to kreślenie tłumaczyć także jako stowarzyszenie lub korporację, chodziło w istocie o społeczność studentów i mistrzów, działającą na podobnych zasadach jak cechy rzemieślnicze i artystyczne. Kończąc naukę, student sam mógł uzyskać uprawnienia mistrza (a mistrz to po łacinie magister).

W Polsce drugiej połowy XVIII w. i na początku XIX w. kwitła działalność słowotwórcza, wspierana przez purystów starających się zastępować zapożyczenia z języków obcych nowymi słowami urabianymi od rodzimych podstaw leksykalnych. W roku 1789 Franciszek Ksawery Dmochowski w anonimowym pamflecie zaatakował i wyśmiał kilku profesorów Szkoły Głównej Koronnej w Krakowie, czyli dzisiejszego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jednym z celów ataku był Jacek Idzi Przybylski, któremu Dmochowski zarzucił psucie języka przez wymyślanie groteskowych neologizmów. Szczególnie wiele miejsca pamflecista poświęcił znęcaniu się nad słowem wszechnica. Przybylski promował je jako lepsze niż obce wyrazy universitas/uniwersytet i akademia. Uważał też, że wszechnica góruje zwięzłością nad dwuwyrazową szkołą główną. Dmochowskiemu wszechnica i wszechnik (profesor uniwersytetu) najwyrażniej kojarzyły się z wszetecznicą i wszetecznikiem, skądinąd nie bez powodu, bo wszeteczny to zapożyczenie z czeskiego, gdzie vše‐tečný oznacza ‘wścibski, natrętny’ – dosłownie: ‘dotykający wszystkiego’ – ze znanym nam już doskonale pierwszym elementem złożenia.

Wszechnica została utworzona od przymiotnika wszechny, stanowiącego przybliżone tłumaczenie łacińskiego ūniversus. Przybylski po prostu naśladował w języku polskim proces słowotwórczy, który w łacinie wygenerował słowo ūniversitās. Większość jego propozycji słowotwórczych została szybko zapomniana, ale wszechnica w sensie ‘wyższej uczelni’ bywa okazyjnie używana do dziś. Dzięki awanturze z Dmochowskim łatwo dziś ustalić, kto i kiedy ją wymyślił.

Wszechny to wyraz zbudowany nietypowo, bo przymiotnikowy formant ‐ny dołączono w niej do formy dopełniacza. Trzeba jednak zauważyć, że zastąpiła ona starsze słowo wszen, czyli zaimek *vьśь rozszerzony o przyrostek *‐nъ. Oczekiwaną formą złożoną przymiotnika wszen byłoby *wieszny (od *vьśьnъjь), ale ekspansja wszech‐ jako zastępstwa wiesz‐/wsze‐ doprowadziła do wyparcia pary wszen/*wieszny przez wszechen/wszechny.

Łamańce staropolskie i serbsko-chorwackie

We wczesnej historii języka polskiego grupy spółgłoskowe powstałe po zaniku samogłosek słabych musiały sprawiać trudności fonetyczne, bo często eksperymentowano z ich przekształcaniem. W XV w. zamiast początkowego wsz‐ spotykamy uproszczone sz‐ (szytkimi), przestawione szw‐ (szwą ‘wszystką [narzędnik]’, temu szwemu ‘temu wszystkiemu’, chleba naszego szwedniego), a co dziwniejsze, nawet hybrydowe szwsz‐ (szwszech, szwszytek) i wszw‐ (wszwego, wszwytkiemi), jak gdyby nasi przodkowie pragnęli się umartwiać, umyślnie łamiąc sobie języki. I nie chodzi tu o przypadkowe literówki, bo w niektórych tekstach taka dziwna pisownia, zapewne zgodna z wymową skryby, występuje wielokrotnie.

Wiadomo też, że niektóre imiona i nazwy miejscowe zaczynające się na Wsze‐ podlegały podobnym zmianom. Nazwa wsi Wszeradzice (powiat radomski), utworzona od imienia Wszerad, uprościła się do Szeradzice, a następnie wyewoluowała w Seredzice wskutek zmian dialektalnych (mazurzenie i przejście ra > re). Wskutek przestawki wsze‐ > szwe‐ mylono pierwszy człon imion na Wsze‐ z innym elementem, Świe‐/Sie‐, stąd warianty takie jak Wszebor > Świebor/Siebor, Wszesław > Świesław/Siesław, Wszeciech > Świeciech/Sieciech. Tak zmodyfikowane imiona stawały się z kolei podstawą licznych nazw miejscowych. Nazwa Sieradz pochodzi prawdopodobnie – tak jak w przypadku Seredzic – od imienia Wszerad i brzmiała początkowo *Wszeradz ‘(gród) założony przez/należący do Wszerada’.

Formy z przestawką, uproszczeniem zbitki lub dodaną spółgłoską znikły w XVI w. (poza nazwami własnymi) i polszczyzna głównego nurtu zachowała wariant wsz(e)‐.5 Natomiast w serbsko-chorwackim dawne *vьśь zmieniło się w vas. Formy żeńska i nijaka brzmiały vsa, vse (z zanikiem samogłoski); przypadki zależne (np. dopełniacz vsega) także zaczynały się na vs‐. W tej grupie nagłosowej nastąpiła zamiana spółgosek miejscami: vs‐ > sv‐. Pod wpływem sva, sve, svega także pierwotne vas przekształciło się w sav i tak też brzmi obecnie w standardowych odmianach języka serbsko-chorwackiego. Dlatego wszechświat nazywa się po serbsko-chorwacku podobnie jak po czesku, ale z przestawką: svemir.6

Na zakończenie mam do Czytelników dwie prośby.

Prośba 1

Wyrażenie wszem wobec (w wersji rozszerzonej : wszem wobec i każdemu z osobna) oznacza ‘wszystkim (tu obecnym) razem’. Prasłowiańskie *obьtjь > obiec (pod wpływem czeskim zmienione w obec) miało znaczenie przymiotnikowe ‘wspólny’ i rzeczownikowe ‘wspólnota, społeczność, grupa świadków’.7 Dlatego należy ten dostojny frazeologizm zachować w oryginalnej formie i z szacunku dla tradycji językowej nie dodawać mu niepotrzebnego spójnika. Krótko mówiąc: nie używajmy błędnego zwrotu „wszem i wobec”.

Prośba 2

O ile wszechmoc czy wszechświat są złożeniami (dlatego piszemy je łącznie), nie ma w języku polskim słowa „wszechczas”. Istnieje natomiast archaiczny zwrot wsze czasy (używany zwłaszcza w wyrażeniu przyinkowym po wsze czasy), a jego dopełniacz brzmi wszech czasów. Dlatego powinno się tu używać pisowni rozdzielnej. Podobnie w wyrażeniach ze wszech miar, ze wszech stron i miara wszech rzeczy. Z góry dziękuję za zastosowanie się do obu próśb.

Przypisy

  1. Zaznaczmy, że aczkolwiek zgodnie z terminologią podręcznikowej był zaimkiem, odmieniał się jak przymiotnik i miał pochodzenie przymiotnikowe. Granica między tymi kategoriami jest płynna i trochę umowna. ↩︎
  2. O wymowie prasłowiańskich samogłosek zredukowanych (tzw. jerów) *ь, *ъ i ich dalszych losach w języku polskim można przeczytać tutaj. ↩︎
  3. Od tego czasownika pochodzi określenie wdowy: staroindyjskie vidhávā, prasłowiańskie *vьdova, łacińskie vidua, angielskie widow itd. Z kolei *wi‐t(e)ro‐ (z przyrostkiem oznaczającym kontrast) widoczne jest np. w germańskim *wiþra‐ ‘przeciw’. Morfem *wi‐ bywa rekonstruowany jako *h1wi‐, ale to już inna historia, którą nie będziemy się tu zajmować. ↩︎
  4. Wyjątkową pozycję zajmuje średniowieczny dialekt Nowogrodu Wielkiego w północno-zachodniej Rosji, znany z licznych zapisów na korze brzozowej (ryc. 1). Palatalizacja progresywna objęła go w ograniczonym stopniu, stąd formy takie jak vxu (biernik liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego), vxe (mianownik liczby mnogiej rodzaju męskiego), por. rosyjskie vsju, vse lub staropolskie wszę, wsze. ↩︎
  5. Co innego gwary regionalne, patrz podhalańskie sýćka, sýćko, ze sýćkiem. ↩︎
  6. Podobnie jak czeskie i polskie określenia wszechświata, jest to twór stosunkowo młody, skomponowany z elementów słowiańskich pod wpływem czeskim lub rosyjskim. ↩︎
  7. Do tej samej rodziny słów należą obecny (staropolskie obiecny ‘powszechny’) i obcy. Ten ostatni wyraz miał pierwotnie znaczenie ‘wspólny’, ponieważ był po prostu odpowiednikiem przymiotnika obiec w deklinacji złożonej (patrz obcować ‘przebywać wspólnie’). W języku polskim nastąpiła szczególna zmiana znaczenia na odwrotne: ‘nienależący do wpólnoty’. ↩︎

Opis ilustracji

Ilustracja w nagłówku. Filary Stworzenia (obłoki gazu w mgławicy Orzeł w gwiazdozbiorze Węża). Zdjęcie w średniej podczerwieni, wykonane w 2022 r. przez Kosmiczny Teleskop Jamesa Webba. Obróbka obrazu: Joseph DePasquale, Alyssa Pagan. Źródło: Webb Space Telescope (domena publiczna).
Ryc. 1. Nowogrodzka lekcja kaligrafii (ok. 1240–1260 r.). Jeden z zapisów na korze brzozowej (dokument nr 202) w lokalnym dialekcie słowiańskim używanym w republice Nowogrodu. Autorem był mniej więcej sześcio- lub siedmioletni chłopiec o imieniu Onfim. Archeolodzy odkryli kilkanaście rysunków i pisemnych prac domowych Onfima. Źródło: Wikipedia (domena publiczna).
Ryc. 2. Czasopismo popularnonaukowe Wszechświat, założone w roku 1881. Redaktorem naczelnym był Tytus Chałubiński, sławny lekarz i popularyzator Tatr i Zakopanego. Warto pamiętać, że wizja Wszechświata, jakiej dostarcza dzisiejsza nauka, jest radykalnie inna od dziewiętnastowiecznej. Zakładano wówczas, że przestrzeń Wszechświata ma płaską geometrię euklidesową, jest więc nieograniczona i stacjonarna, ale przeważał pogląd, że cała materia skupiona jest w jednej wielkiej wyspie gwiazd – Galaktyce, mającej kształt soczewkowatego dysku (z Układem Słonecznym gdzieś blisko jej centrum). Niewielu myślicieli skłaniało się ku hipotezie, że niektóre „mgławice” znane astronomom mogą być innymi „wszechświatami wyspowymi”. O tym, jak zmieniało się rozumienie budowy Wszechświata i jego dynamiki, pisał Lucas Bergowsky. (Domena publiczna).

Etymologie pod choinkę

Piotr Gąsiorowski3 komentarze

Narodziny praindoeuropejskie

Jednym z szeroko rozpowszechnionych indoeuropejskich elementów słowotwórczych jest rdzeń czasownikowy *ǵenh1‐ ‘urodzić, spłodzić, dać początek’. Tworzył on aoryst (czasownik dokonany) odmieniany w następujący sposób: 3 sg. *ǵénh1‐t, 3 pl. *ǵn̥h1‐ént; używano go przede wszystkim w znaczeniu czasu przeszłego. Można było na kilka sposobów utworzyć od aorystu niedokonany czas teraźniejszy. Najczęściej spotykamy w tej funkcji czasownik reduplikowany (z częściowo podwojoną sylabą rdzenia): 3 sg. *ǵí‐ǵn(h1)‐e‐ti, 3 pl. *ǵí-ǵn(h1)-o-nti,1 ale można też było użyć któregoś z wyspecjalizowanych przyrostków wyrażających niedokonaność, np. *ǵn̥h1-sḱé-ti/*ǵn̥h1-sḱó-nti. Czasownik mógł być używany w stronie czynnej (miał wtedy znaczenie ‘rodzi’) lub w tzw. stronie pośredniej (przybierał wtedy znaczenie ‘rodzi się, przychodzi na świat’).2

Jak wyjaśniałem przy innej okazji, język praindoeuropejski dysponował bogatym systemem słowotwórczym. Od rdzenia *ǵenh1‐ można było utworzyć między innymi rzeczownik odczasownikowy rodzaju nieożywionego (nijakiego) *ǵénh1‐es‐, mianownik *ǵénh1os, o znaczeniu ‘rodzaj, pochodzenie, rasa’, i przymiotnik funkcjonujący jak imiesłów bierny: *ǵn̥h1‐tó‐ ‘urodzony, powstały’.

Refleksy tych i innych pochodnych rdzenia *ǵenh1‐ spotykamy w większości linii rodowych języków indoeuropejskich. Jedną z nielicznych grup, w której ta rodzina słów uległa całkowitemu zanikowi, są języki bałtosłowiańskie, do których należy między innymi język polski.3 Nie odziedziczyliśmy z epoki praindoeuropejskiej ani jednego słowa utworzonego od *ǵenh1‐. Nie oznacza to jednak, że takich słów nie używamy, bo oprócz słownictwa odziedziczonego w prostej linii po praindoeuropejskich przodkach mamy też zapożyczenia z innych języków. Wśród języków, które dostarczały polszczyźnie (podobnie jak innym językom naszego kręgu kulturowego) zapożyczeń na skalę masową, szczególną rolę odegrały „języki klasyczne”, czyli łacina i greka.

Narodziny klasyczne

W języku łacińskim praindoeuropejskie *ǵí‐ǵnh1‐e/o‐ przekształciło się w gignō ‘rodzę, płodzę’, a alternatywny czas teraźniejszy *ǵn̥h1‐sḱé/ó‐ we wczesnołacińskie gnāscor ‘rodzę się, przychodzę na świat’ (z końcówkami strony biernej). Nagłosowa grupa spółgłosek gn‐ uległa uproszczeniu do n‐, zatem w łacinie klasycznej mamy nāscor (z tym samym znaczeniem). Rzeczownik *ǵenh1os/*ǵenh1es‐ dał początek łacińskiemu genus, dopełniacz generis ‘rodzaj, pochodzenie’, a przymiotnik *gn̥h1tó- dał wczesnołacińskie gnātus > klasyczne łacińskie nātus ‘urodzony’ (z tym samym uproszczeniem co w nāscor).

Po stronie greckiej także mamy refleks czasu teraźniejszego z reduplikacją, gígnomai ‘rodzę się, staję się’ (z końcówkami strony biernej). Rzeczownik *ǵenh1os/*ǵenh1es‐ wyewoluował w greckie génos, dopełniacz génous, o znaczeniu podobnym jak w łacinie. Zarówno łacina, jak i greka odziedziczyły ponadto pokrewny rzeczownik *ǵénh1-ti-s ‘urodzenie’. W łacinie przybrał on formę gēns, dopełniacz gentis ‘ród, rodzina, plemię’, a w grece génesis ‘pochodzenie, początek’.

Dzięki produktywnym procesom słowotwórczym oba języki stworzyły wielką liczbę dalszych pochodnych; przykładem może być łacińskie nātiō, dopełniacz nātiōnis ‘lud, naród’ < *ǵn̥h1‐ti-h3on-. W samej łacinie takich słów są dosłownie setki, a język polski zapożyczał je całymi garściami. Oto kilka charakterystycznych przykładów: od stopnia pełnego *ǵenh1‐ (łacińskie gen‐) mamy generować, generator, generalny, generał, genitalia, progenitura, indygenat, degenerat itd.; z kolei od stopnia redukcji *ǵn̥h1‐ (łacińskie gnā‐ > nā‐) wywodzą się natura, naturalny, nacja, natywny, itd. Z greki pochodzą geneza, genealogia, kosmogonia. Do tego można dodać wiele słów neołacińskich i neogreckich, a także neologizmów pochodzenia hybrydowego. Obfituje w nie zwłaszcza terminologia naukowa. Mamy zatem takie słowa jak nacjonalista, gen, genetyka i genom, przyrostki typu ‐geniczny (antropogeniczny), ‐genny (kryminogenny, kancerogenny), ‐genika (eugenika, kriogenika). Bardziej okrężną drogą, przez wywodzące się z łaciny słowa romańskie, dotarły do nas dżentelmen i gender – oba za pośrednictwem angielskim, ale kontynuujące słowa łacińskie i romańskie: gentilis ‘należący do rodu’ > francuskie gentil ‘szlachetnie urodzony, uprzejmy’ oraz genus/generis > francuskie genre ‘rodzaj’.

Jak święto otrzymało nazwę

Jedną z łacińskich pochodnych od *ǵn̥h1tó- > gnātus > nātus był przymiotnik nātālis ‘dotyczący urodzenia’. Mógł on przybierać także rolę rzeczownika rodzaju męskiego jako skrót od wyrażenia diēs nātālis ‘dzień urodzenia’; oznaczał wtedy ‘narodziny, urodziny’. Kiedy Boże Narodzenie zostało oficjalnie ustanowione świętem kościelnym w IV w. n.e., nazwano je dies natalis Christi, co nawiązywało do nieco starszego, przedchrześcijańskiego święta rzymskiego dies natalis Solis Invicti ‘dzień narodzenia Słońca Niezwyciężonego’. Wprowadzono je w ramach synkretycznego kultu solarnego, czczącego Słońce jako hybrydę cech greckiego Apollina i irańskiego Mitry. Kiedy wprowadzano kalendarz juliański (w 45 r. p.n.e.), 25 grudnia był datą przesilenia zimowego, stąd wybór dnia ‘urodzin Słońca’. Urodziny te następowały tuż po kilkudniowych Saturnaliach, stanowiły więc pretekst do kontynuowania wesołej zabawy przez tydzień z okładem. Chrześcijaństwo przejęło to popularne święto, deklarując, że Jezus urodził się 25 grudnia. Dies natalis Christi, a w skrócie słowo Natalis, stało się zatem łacińską nazwą Bożego Narodzenia. Greckim odpowiednikiem był zrost Khristoú‐genna, którego pierwszy element jest dopełniaczem od imienia Khristós ‘Chrystus’, a drugi, génna, oznacza ‘poród, narodziny’ i oczywiście też pochodzi od rdzenia *ǵenh1‐.

Nazwę Natalis odziedziczyła późna łacina ludowa, rozwijająca się w odrębne języki romańskie. Rzeczowniki romańskie często pochodzą od łacińskiej formy biernika, która w tym przypadku brzmiała w języku klasycznym nātālem, stąd ludowe łacińskie Natale. Język włoski zachował taką właśnie postać w znaczeniu ‘Boże Narodzenie’. W językach zachodnioromańskich [t] uległo udźwięcznieniu między samogłoskami, zmieniając się w [d] lub [ð]. Dlatego Boże Narodzenie nazywa się po katalońsku Nadal [nəˈðal], a po okcytańsku Nadau [naˈðaw]. W języku starofrancuskim środkowa spółgłoska znikła zupełnie.4 Pozostało Nael, które rozwinęło się we współczesne francuskie Noël. W hiszpańskim nazwa Nadal wyszła z użycia, utrwalił się za to refleks łacińskiego synonimu nātīvitās ‘urodzenie’, biernik nātīvitātem > hiszpańskie Navidad [naβiˈðað]. W portugalskim zamiast oczekiwanego Nadal mamy Natal z [t] przywróconym pod wpływem łaciny średniowiecznej.

Wśród języków romańskich outsiderem jest język rumuński, w którym Boże Narodzenie nazywa się Crăciun [krəˈtʃun]. Jest to słowo nieco zagadkowe, najprawdopodobniej pochodzące od łacińskiego creātiō, biernik creātiōnem ‘ustanowienie, stworzenie’, jednak nawiązuje ono znaczeniowo bardziej do czasownika creō ‘płodzę, wydaję na świat, czynię’. Słowo to, wywodzące się z łaciny bałkańskiej, krążyło po okolicznych językach; zapożyczył je także język węgierski jako Karácsony.

Ryc. 1.

Od Rzymian do Celtów, Germanów i dalej

Od Rzymian nazwę Bożego Narodzenia zapożyczyli schrystianizowani Celtowie. Walijskie Nadolig, bretońskie Nedeleg i gaelickie (irlandzkie i szkockie) Nollaig pochodzą of różnych form łacińskiego przymiotnika nātālicius ‘urodzinowy’ (refleks rodzaju żeńskiego nātālicia widoczny jest w językach gaelickich). Germanie – następni w kolejce do chrystianizacji – częściowo kalkowali różne wyrażenia łacińskie. Na przykład angielskie Christmas (staroangielskie Cristes mæsse) oznaczało dosłownie ‘msza [na cześć narodzin] Chrystusa’. Podobne jest pochodzenie niderlandzkiego Kerstmis (preferowanego przez katolików, podczas gdy protestanci wolą wariant kersfeest, gdzie feest oznacza ‘obchody, świętowanie’). Bardziej oryginalne jest niemieckie Weihnachten ‘święta Bożego Narodzenia’ (krótsza liczba pojedyncza Weihnacht ma dziś książkowe nacechowanie stylistyczne). Oznacza ‘święta/poświęcona noc’ od pragermańskiego przymiotnika *wīxaz (patrz też niemieckie weihen ‘święcić’). Częściowym zapożyczeniem z niemieckiego jest czeskie Vánoce, słowackie Vianoce (drugi element złożenia przetłumaczono na czeski).

Część ludów germańskojęzycznych zachowała jednak także odziedziczoną z języka pragermańskiego nazwę okresu obejmującego przesilenie zimowe. Było to słowo *jexwlą, rzeczownik rodzaju nijakiego, tworzący liczbę mnogą (lub raczej formę zbiorową) *jeɣwlō, która bardzo wcześnie w historii języków germańskich zmieniła się w *jewlō > *jeulō. Widoczna tu wymiana spółgłosek jest wynikiem tzw. prawa Vernera, czyli udźwięcznienia spółgłosek szczelinowych między samogłoską nieakcentowaną a akcentowaną. Szczelinowe *xw powstało z jeszcze dawniejszego *kw pod wpływem prawa Grimma, innej ważnej zmiany dźwiękowej w języku pragermańskim. Zatem pierwotna nazwa przesilenia zimowego musiała brzmieć *jékwlom (sg.)/*jekwláh2 (pl.). Być może pierwsza forma oznaczała samo przesilenie, a druga – okres, kiedy je celebrowano (jak polska liczba mnoga Święta). Z powodu braku odpowiedników przedgermańskiego *jekwlo‐ w innych językach indoeuropejskich nie jesteśmy w stanie wyjaśnić jego pochodzenia. Rymuje się ze słowem *kwékwlo‐ ‘koło’, forma zbiorowa *kwekwláh2, co dało pragermańskie *xwexwla‐ ~ *xweulō (patrz angielskie wheel). Podobieństwo to może być dziełem przypadku, ale może też wynikać z jakiejś prehistorycznej gry słów, której dziś nie rozumiemy.

W języku staroangielskim *jexwlą zmieniło się w ġeo(h)hol, a *jeulō w ġēol. Chrystianizacja królestw anglosaskich nie spowodowała zniknięcia starej nazwy święta solarnego, tylko jej przeniesienie na przypadające w tym czasie święto chrześcijańskie. Słaba spółgłoska h miała tendencję do zaniku; pod koniec okresu średnioangielskiego i liczba pojedyncza, i mnoga brzmiały jednakowo: ġeōl, co wymawiano [ˈjoːl]. W tym czasie na północy Wielkiej Brytanii osiedlali się Skandynawowie mówiący językiem staronordyjskim. W ich dialektach nazwa okresu przesilenia zimowego, pochodząca z tego samego źródła, brzmiała podobnie: jól lub júl. Z tej mieszanki języków, dialektów i wzajemnych wpływów ukształtowała się nazwa średnioangielska (XI–XV w.) yōl. W wyniku tzw. wielkiej przesuwki samogłoskowej, która zaszła w XV w., samogłoska [oː] zmieniła się w [uː]. Słowo Yule [ˈjuːl] pozostało do dziś alternatywnym angielskim określeniem całego okresu świąt Bożego Narodzenia.

Staronordyjskie jól ~ júl nie tylko występuje nadal w językach skandynawskich (islandzkie i farerskie jól, norweskie jol [juːl], duńskie i szwedzkie jul), ale przeniknęło do sąsiadujących z nimi języków nieindoeuropejskich z północnej części rodziny uralskiej. Stąd mamy fińskie joulu, estońskie Jõulud i samskie (lapońskie) juovlah ‘Boże Narodzenie’. Ale kontakty uralsko-germańskie nawiązały się już w epoce poprzedzającej podział na języki wschodnio-, zachodnio- i północnogermańskie. W tych zamierzchłych czasach, ponad 2000 lat temu, przodkowie ludów fińskich zapożyczyli germańskie *jexwlą w ogólniejszym znaczeniu ‘obchody święta, uczta’. Takie mniej więcej znaczenie ma współczesne fińskie juhla ‘święto, ceremonia’, przy czym liczba mnoga juhlat oznacza prywatną imprezę lub nieoficjalne przyjęcie. Znaczenie słowa fińskiego może sugerować, że jego germański prototyp oznaczał pierwotnie po prostu dzień świąteczny lub zabawę, niekoniecznie związane z określoną datą.5

Wschodnioeuropejskie kolędy i Gody

Bałtosłowiańskie nazwy Bożego Narodzenia są przeważnie przejrzyste etymologicznie. Tak oczywiście jest z nazwą polską, a także z rosyjskim Roždestvó i ukraińskim Rizdvó (oba od prasłowiańskiego *roditi ‘rodzić’ → *rodjьstvo ‘narodziny’). Białoruskie Kaljády i litewskie Kalėdos (przejęte od Słowian) to z kolei refleksy wczesnego słowiańskiego słowa *kolędy, zapożyczonego z łaciny jeszcze przed chrystianizacją Słowian. Łacińskie kalendae oznaczało pierwszy dzień miesiąca. Wygląda na to, że Słowianie użyli go na określenie przesilenia zimowego traktowanego jako początek roku. Szeroko w całej Słowiańszczyźnie rzeczownik ten oznaczał ceremonie związane z obchodzeniem domów i śpiewaniem pieśni obrzędowych (patrz utworzona wstecznie forma sg. *kolęda). Ponieważ według kalendarza łacińskiego Nowy Rok wypadał w samym środku dwunastodniowych obchodów Bożego Narodzenia, a przesilenie utożsamiono z urodzinami Jezusa, kolędowanie i kolędy zostały gładko zaadaptowane przez chrześcijaństwo. Łotewskie Ziemassvētki to po prostu ‘zimowe święto’. Pierwszy element, ziemas, jest rodzimy (dopełniacz od ziema ‘zima’)6, drugi jest zapożyczeniem ze słowiańskiego *svętъkъ (por. staropolskie świątek, świątki ‘święto’). Również po bułgarsku Kóleda oznacza ‘Boże Narodzenie’.

Na południu Słowiańszczyzny jako nazwa Bożego Narodzenia występuje jeszcze inne słowo: słoweńskie božič, serbsko-chorwackie Božić, bułgarskie Božič i macedońskie Božiḱ. Wszystkie one pochodzą od prasłowiańskiego *božitjь, oznaczającego syna boga, a w kontekście chrześcijańskim – oczywiście Jezusa. Staropolskim refleksem tego słowa było bożyc ‘syn Boży’. Pojawia się ono w Bogurodzicy jako wołacz bożycze.7

Ryc. 2.

Ciekawym określeniem okresu Bożego Narodzenia w językach zachodniosłowiańskich (także w staropolskim) były Gody. Jako rzeczownik pospolity gody (po prasłowiańsku *godi) oznaczały u Słowian Zachodnich jakiekolwiek obchody świąteczne, rocznicowe, ucztę weselną itp.8 Była to liczba mnoga od rzeczownika *godъ ‘stosowna pora, termin’, którego liczbę pojedynczą język polski utracił jeszcze w czasach przedliterackich. O jego historii i rozwoju semantycznym pisałem przy innej okazji. W znaczeniu ‘święta Bożego Narodzenia’ mamy np. górnołużyckie Hody, dolnołużyckie Gódy, kaszubskie Gòdë i śląskie Gody.

Oczywiście powyższy przegląd jest z konieczności pobieżny. Nie obejmuje nawet wszystkich języków Europy, nie wspominając o innych częściach świata. Gdyby dociekliwi Czytelnicy chcieli się dowiedzieć więcej na ten temat, zapraszam do dyskusji w komentarzach pod wpisem. Wraz z całym zespołem Eksperymentu Myślowego życzę wszystkim Joyeux Noël, Nadolig Llawen, Merry Christmas, Hyvää joulua, Linksmų Kalėdų i Wesołych Świąt!

Przypisy

  1. W formach z reduplikacją rdzeń słowotwórczy mógł ulegać uproszczeniom fonetycznym takim jak zanik spółgłoski „laryngalnej″, w tym przypadku *h1. O spółgłoskach laryngalnych pisałem tutaj i tutaj. ↩︎
  2. O kategoriach gramatycznych języka praindoeuropejskiego można przeczytać tutaj. ↩︎
  3. Rdzeń ten nie występuje także w językach anatolijskich i w albańskim. Więcej informacji o grupach języków indoeuropejskich znajdziecie tutaj. ↩︎
  4. Procesy takie jak [t] > [d] > [ð] > zero (w przypadku spółgłosek otoczonych przez samogłoski) nazywamy osłabieniem fonetycznym, czyli stopniowym zmniejszaniem wysiłku artykulacyjnego, które może prowadzić do całkowitego zaniku głoski. ↩︎
  5. Patrz niżej o znaczeniu słowa gody. ↩︎
  6. Bałtyjskie i słowiańskie nazwy zimy są oczywiście pokrewne. ↩︎
  7. Wspominam o tym, bo współczesny czytelnik rzadko zawraca sobie głowę szczegółową analizą tekstu pieśni, zadowalając się tym, że rozumie z niej piąte przez dziesiąte. ↩︎
  8. Patrz także zachowane do dziś znaczenie ‘sezon reprodukcyjny zwierząt’. ↩︎

Opisy ilustracji

Ilustracja w nagłówku. Obraz Pietera Bruegla (Brueghla) Starszego Spis ludności w Betlejem (1556). Oczywiście – jak zwykle w malarstwie niderlandzkim – sceneria nawet nie próbuje udawać Palestyny w okresie rzymskim. Królewskie Muzeum Sztuk Pięknych w Brukseli (domena publiczna).
Ryc. 1. Szkatułka Franksa – zabytek sztuki staroangielskiej (Nortumbria, początek VIII w.) wykonany z kości wieloryba. Na przedniej ścianie szkatułki napis runiczny otacza dwie sceny: jedną z mitologii germańskiej (ucieczka kowala Wēlanda z niewoli u króla Nīþhāda), a drugą z tradycji chrześcijańskiej, związaną z okresem Bożego Narodzenia (pokłon Trzech Mędrców, podpisanych runami jako mægi). The British Museum. Foto: John W. Schulze 2006. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY 2.0).
Ryc. 2. Początek okresu Godów: stół wigilijny w Polsce. Zdjęcie własne (Piotr Gąsiorowski, licencja CC BY-SA 3.0).

Rozmówki indoeuropejskie. Część 7: Paleontologia językowa

Piotr GąsiorowskiLeave a comment

Pozostałe części cyklu

Część 1: Zaproszenie
Część 2: Konary, gałęzie i gałązki drzewa rodowego
Część 3: Spółgłoski sprzed tysięcy lat
Część 4: Gra samogłosek i zadziwiający sukces pewnej hipotezy
Część 5: Rdzenie i słowa
Część 6: Ach, te końcówki!

Język a rzeczywistość

Język jest złożonym systemem adaptacyjnym, który istnieje dzięki temu, że jest niezbędny dla ludzi i potrafi się dostroić do ich potrzeb. Jest narzędziem do przekazywania informacji, ale jednocześnie pełni wiele innych funkcji. Służy do wyrażania i porządkowania myśli „na użytek własny”; stanowi spoiwo wspólnot i jeden z filarów ludzkiej tożsamości; jest tworzywem literatury, podstawą rytuałów społecznych, magicznych i religijnych oraz medium adaptacji społecznej i wykształcenia. Język utrwala kulturę, wiedzę i zbiorową pamięć historyczną, pomagając je przekazywać z pokolenia na pokolenie. Użytkownicy i świat, w którym żyją, to zewnętrzne środowisko języka – jego nisza ekologiczna. Każdy żywy system językowy charakteryzuje się wewnętrznym zróżnicowaniem, wariantywnością i zdolnością do generowania innowacji. Dzięki temu język może ewoluować i przystosowywać się do zmian w swoim środowisku – i kulturowym, i naturalnym.

Oznacza to, że analizując język, możemy się czegoś dowiedzieć o otaczającej go rzeczywistości pozajęzykowej, tak jak paleontolog badający skamieniałości odnajduje ślady przystosowań świadczące o tym, w jakim środowisku żyły dawne organizmy i jaki tryb życia prowadziły. W przypadku języka rekonstruowanego na podstawie porównawczej, jak indoeuropejski, dysponujemy niemal wyłącznie słownictwem i morfologią (regułami słowotwórstwa i odmiany gramatycznej). Nie zachowała się praindoeuropejska tradycja literatury ustnej ani żadne teksty w prajęzyku. Mimo to materiał jest obszerny i można z niego coś niecoś wywnioskować. Pokażę to na przykładzie kilku wybranych „pól semantycznych”, bo pełny przegląd słownictwa indoeuropejskiego nie jest możliwy w formacie wpisu na portalu.

Z punktu widzenia metody porównawczej szczególnie interesujące jest słownictwo podstawowe, czyli lista konceptów występujących mniej więcej uniwersalnie, czyli spotykanych w językach całego świata. Trudno sobie wyobrazić język, w którym nie byłoby nazw najważniejszych części ciała i elementów przyrody pojawiających się wszędzie niezależnie od położenia geograficznego i klimatu. Nikogo zatem nie dziwi, że wśród dających się zrekonstruować słów praindoeuropejskich mamy takie jako oko (*h3okw‐), serce (*ḱerd‐), dłoń/ręka (*ǵhésōr), stopa/noga (*pod‐) czy głowa (*ḱerh2‐). Wszyscy ludzie na Ziemi (*dhéǵhōm) znają Słońce (*sáh2wl̥), Księżyc (*mḗh₁n̥s), gwiazdy (*h2h1stḗr), wodę (*wódr̥), ogień (*páh2wr̥) i wiatr (*h2wéh1n̥t‐). Prawie wszędzie, gdzie żyją ludzie, są też drzewa (*doru). Od trzydziestu tysięcy lat towarzyszą nam psy (*ḱwon‐) i kilka tysięcy lat temu bardzo niewiele społeczeństw na świecie nie miało z nimi do czynienia. Są także uniwersalne przymiotniki, np. nowy (*néwo‐), a do najbardziej rozpowszechnionych nazw kolorów należy czerwony (*h1rudhró‐, *h1rowdhó‐), Są czasowniki oznaczające powszechnie znane czynności i stany, np. wstać (*stah2‐), usiąść (*sed‐), położyć się (*legh‐), iść (*h1ej‐), jeść/gryźć (*h1ed‐), umrzeć (*mer‐) itd.

Słowa tego typu odznaczają się dużą częstością użycia i stabilnością ewolucyjną (rzadko są wycofywane z obiegu), stąd ich znaczenie dla rekonstrukcji. Natomiast niewiele nam mówią o realiach praindoeuropejskich – właśnie dlatego, że są mało zależne od kultury i otoczenia fizycznego. Paleontologów języka interesuje najbardziej słownictwo nieoczywiste i zależne od warunków zewnętrznych – słowa, które malują nam specyficzny, a nie uniwersalny językowy obraz świata.

Liczymy rytmicznie po praindoeuropejsku

Zacznijmy od liczebników. Z przyczyn, które opisywałem w innym artykule, około 60% języków świata stosuje dziś system dziesiętny, a około 10% system dwudziestkowy lub mieszany (dziesiętno-dwudziestkowy). Inne podstawy liczbowe zdarzają się tu i ówdzie, ale są współcześnie bardzo rzadkie. Idea systemu, w którym operację liczenia do dziesięciu lub dwudziestu można powtarzać wielokrotnie, rejestrując liczbę powtórzeń, nie jest jednak odwieczna. Niewątpliwie szerzyła się przez naśladownictwo wraz z innymi osiągnięciami ewolucji kultury, o czym świadczy jej zasięg geograficzny (Eurazja, większa część Afryki, Ameryka Północna i część Południowej). Systemy pierwotniejsze (bez podstawy liczbowej) można spotkać wyłącznie tam, gdzie dyfuzja kulturowa napotykała na bariery. W Australii, Amazonii i rdzennych rodzinach językowych na południu Afryki górną granicą liczenia bywa ‘3’–‘5’.1 Wiele języków w górach Nowej Gwinei przyporządkowuje kolejne liczebniki różnym częściom ciała. Przy odrobinie pomysłowości można tą metodą liczyć do kilkudziesięciu, nie stosując żadnej podstawy liczbowej.

Praindoeuropejski już 6–7 tys. lat temu miał rozwinięty system liczebników dziesiętnych umożliwiający posługiwanie się dziesiątkami i setkami (aczkolwiek liczebniki oznaczające ‘1000’ pojawiły się prawdopodobnie już po rozpadzie prajęzyka). Podstawą systemu były następujące liczebniki proste:

Tabela 1.

Liczebniki ‘2’–‘4’ zachowywały się jak przymiotniki odmieniane przez rodzaje i przypadki. Miały zatem osobne formy dla rodzaju nieożywionego i ożywionego (pierwsza i druga forma w tabeli 1). W przypadku ‘3’ i ‘4’ zachowały się także specjalne feminatywy (starsze niż żeński rodzaj gramatyczny). Liczebnik ‘4’, sądząc z jego struktury, był pierwotnie rzeczownikiem rodzaju nieożywionego przybierającym formę zbiorową (*kwétwōr). Ponieważ została ona zinterpretowana jako liczba mnoga, dorobiono do niej liczbę mnogą rodzaju ożywionego (*kwétwores). Formy zbiorowe odznaczały się wahaniami miejsca akcentu: obok *kwétwōr istniało *kwətwṓr i odpowiadające mu *kwətwóres. Oboczności te są raczej dość późnego pochodzenia, skoro nadal konkurowały z sobą w językach potomnych.2

Można by tu zapytać: a gdzie jest liczebnik ‘1’?  Odpowiedź brzmi: to nie takie proste. Istniało kilka wyrazów funkcjonujących jako ‘1’, a na dokładkę niektóre z nich nie były spokrewnione z pozostałymi. Najstarsze z tych słów to temat rdzenny (bez przyrostków) *sem‐ (mianownik rodzaju ożywionego *sém‐s > *sḗm zgodnie z prawem Szemerényiego, w rodzaju nieożywionym *sém). Rdzeń ten wyrażał znaczenia takie jak ‘razem, niepodzielnie’ albo ‘ten sam’. Z czasem jednak w roli liczebnika zaczęły go zastępować innowacje – przymiotniki najprawdopodobniej utworzone od zaimka anaforycznego *h1ej ‘on, ten, o którym mowa’. Najczęściej spotykamy *h1ój‐(h)no‐ (łacińskie ūnus, germańskie *ainaz), ale pojawiają się też formy oboczne *h1ój‐wo‐ (języki irańskie, greka) i *h1ój-ko‐ (języki indoaryjskie). Nie zawsze te pochodne stają się liczebnikami; mogą także oznaczać ‘pojedynczy, osobny, pewien’.

A zatem liczebnik ‘1’ był trochę zaimkiem, trochę przymiotnikiem, ‘2’ i ‘3’ były przymiotnikami, a ‘4’ rzeczownikiem, który dopasował się do nich i też stał się przymiotnikiem. Liczebniki ‘5’–‘10’ były nieodmienne (jeśli nie od początku, to przynajmniej stały się takie już w prajęzyku). Jedynie ‘10’ tworzył liczbę mnogą (zbiorową) *dḱómth2 (dziesiątki) według schematu charakterystycznego dla rzeczowników nieożywionych. Liczebnik pochodny *dḱm̥tóm > *ḱm̥tóm ‘100’ (dosłownie ‘dziesiąte [dziesięć]’) zachowywał się już jak normalny rzeczownik. Ten nierówny status liczebników musi jakoś wynikać z ich historii. Możliwe, że pierwotny system przed-praindoeuropejski był typu „jeden (sam), dwa (w parze), trzy”. Dopiero gdzieś w okolicach ‘4’ lub ‘5’ zaczęło się „prawdziwe liczenie” – zapewne na palcach, skoro doszło do ‘10’. Następnie ktoś wpadł na genialny pomysł, aby liczyć iteracyjnie, dodając do ‘10’ kolejne liczebniki proste. Tak osiągano ‘podwójne 10’ i tak dalej (co wymagało już pewnych intuicji arytmetycznych odpowiadających operacjom mnożenia i dodawania). Być może pomysł nie był oryginalny, tylko krążył po Eurazji dzięki wymianie kulturalnej.3

Liczebniki ‘5’–‘10’ (a być może także ‘4’) wymyślono prawdopodobnie za jednym zamachem, bo trudno sobie wyobrazić, żeby liczenie na palcach rozwijano stopniowo. Są to bez wyjątku słowa nieprzejrzyste etymologicznie: na temat ich pochodzenia mamy w najlepszym razie mgliste hipotezy. Bywa, że zachowują się dziwnie. Na przykład *swéḱs ‘6’ miało częsty wariant *séḱs z uproszczonym nagłosem, a jego rozwój w językach indoirańskich i bałtosłowiańskich jest w ogóle trudno zrozumiały. Skąd się wzięło bałtosłowiańskie nagłosowe *š, staroindyjskie ṣ, irańskie *šw‐ lub nawet *xšw‐, jak w awestyjskim xṣ̌uuaš)? Prawdę mówiąc, nie wiemy.

Niektóre osobliwości mają jednak znaną przyczynę. Wynikają z faktu, że przy rytmicznym liczeniu na głos liczebniki układały się w pary jak w cytowanej poniżej wyliczance, którą pamiętam z dzieciństwa (nie wiem, czy jest jeszcze używana). W każdej parze liczebniki uległy częściowemu upodobnieniu wskutek takiego grupowania. W językach słowiańskich i do ‘5’, i do ‘6’ dodano przyrostek *‐ti‐, stąd *pen(kw)‐ti-, *šećs‐ti‐ > *pętь, *šestь. Nie ma go w ‘7’ i ‘8’, ale za to ‘8’ zainfekowało się końcowym *‐m‐ przeniesionym z ‘7’: *sedmь, *osmь. Słowiańskie *devętь ‘9’ upodobniło się do *desętь ‘10’ nie tylko wskutek dodania identycznego przyrostka, ale także przez nieregularną zamianę początkowego *n na *d.4

Raz, dwa – Jasio ma,
Trzy, cztery – smaczne sery,
Pięć, sześć – chciał je zjeść,
Siedem, osiem – spotkał Zosię,
Dziewięć, dziesięć – schował w kieszeń.

Jestem skłonny sądzić, że przekształcenie liczebnika ‘4’ w przymiotnik z końcówkami liczby mnogiej obu pierwotnych rodzajów i dorobienie mu feminatywu z elementem *‐sr‐ nastąpiły, ponieważ tworzył on parę z ‘3’ i wskutek tego stał się podatny na kontaminację (przejęcie cech liczebnika „partnerskiego”). Nieoczekiwany akcent na końcowej sylabie (pozbawionej samogłoski!) w praindoeuropejskim *septḿ̥ ‘7’ nie może być pierwotny. Musiał się przesunąć ze względów rytmicznych pod wpływem końcowego akcentu w *h3oḱtṓw ‘8’. Jak widać, dzięki analizie systemu liczebników praindoeuropejskich jesteśmy w stanie ustalić stadia jego rozwoju, a nawet stwierdzić, że ludzie mówiący po praindoeuropejsku zwykli byli liczyć rytmicznie.

Rodzina bliższa i dalsza

Teraz przyjrzyjmy się rodzinie. Nie jest raczej niespodzianką, że nazwy pokrewieństwa najczęściej używane i ugruntowane biologicznie, odnoszące się do dwupokoleniowej „rodziny nuklearnej”, są w językach indoeuropejskich bardzo dobrze poświadczone.5 Są to określenia ojca (*ph2tḗr), matki (*máh2tēr), syna (*suhnús ~ *suhjús), córki (*dhugh2tḗr), brata (*bhráh2tēr) i siostry (*swésōr). Wszystkie znane języki rozróżniają te koncepty, natomiast mogą na różne sposoby klasyfikować i nazywać odleglejsze relacje pokrewieństwa i powinowactwa. W tej dziedzinie mniej zależy od biologii, a więcej od kultury. Antropolodzy zidentyfikowali różne typy terminologii rodzinnej. Na przykład w tzw. systemie hawajskim słowo oznaczające biologiczną matkę odnosi się też do siostry matki lub siostry ojca, a biologiczny ojciec jest nazywany tak samo jak brat któregokolwiek z rodziców.

Współczesny język polski stosuje inny system, zwany eskimoskim. Brat ojca lub matki to wuj, a siostra ojca lub matki to ciotka. Ale jeszcze kilka pokoleń temu konsekwentnie odróżniano wuja (brata matki) od stryja (brata ojca) oraz braci i siostry wujecznych od stryjecznych (dziś nazywamy ich ogólnie kuzynami i kuzynkami). Im dalej cofamy się w przeszłość, tym więcej spotykamy nazw pokrewieństwa całkowicie dziś zapomnianych. W XV–XVI w. kobieta nazywała brata męża dziewierzem, a siostrę męża zełwią lub zełwicą. Z kolei mężczyzna nazywał brata żony szurzym, a siostrę żony świeścią. Żona brata była jątrwią. Dziś ogólnikowe określenia szwagier i szwagierka całkowicie wyparły te i podobne dawne nazwy.

Taki asymetryczny system z dużą liczbą precyzyjnych określeń relacji w rodzinie rozszerzonej – wyrażanych jednym słowem, a nie opisowo, i częto nieprzejrzystych etymologicznie – jest raczej rzadki we współczesnym świecie z powodu malejącego znaczenia rodziny rozszerzonej, ale jeszcze kilka lub kilkanaście stuleci temu dominował w językach Europy. I nic dziwnego, bo język praindoeuropejski właśnie w taki sposób etykietował dalszych członków rodziny.

Ryc. 1.

Dziewierz to praindoeuropejski *dajwḗr, a zełẃ (prasłowiańskie *zъly/*zъlъv‐) to *ǵélh2ōws/*ǵl̥h2u‐. Staropolska jątry (biernik jątreẃ), później jątrew lub jątrewka, pochodzi od praindoeuropejskiego *h1jénh2tēr ‘żona brata lub żona brata męża (dziewierza)’. W tym drugim przypadku żony dwóch braci były dla siebie nawzajem jątrwiami. Trochę to skomplikowane, prawda? Ale za to niektóre relacje, które my rozróżniamy, w terminologii praindoeuropejskiej nazywane były tak samo. Słowo *népōts oznaczało wnuka, ale także siostrzeńca. Słowo *h2áwh2os ‘dziadek’ odnosiło się zwłaszcza do ojca matki, ale pochodziły od niego także (zwykle w formie zdrobnień) określenia brata matki. Dlatego po łacinie dziadek nazywał się avus, a wuj –  avunculus, czyli dziadek z przyrostkiem zdrabniającym. Polski wuj (prasłowiański *ujь) pochodzi od *h2awh2jós, jest zatem także pochodną dawnego określenia dziadka. Ponieważ avunculus zmieniło się we francuskie oncle, zapożyczone do języka angielskiego jako uncle, okazuje się, że słowa wuj i uncle mają wspólne źródło.

Natomiast bracia ojca i dziadek w męskiej linii byli terminologicznie związani z ojcem. Ojciec ojca mógł być nazywany ‘wielkim/starym ojcem’. Ogólnie męscy członkowie rodziny ojca określani byli jako *ph2trow‐/*ph2tru‐ ‘ojcowy’, a dodając do tego tematu różne przyrostki można było tworzyć bardziej konkretne nazwy pokrewieństwa, jak *ph2trujos lub *ph2tr̥wih2os ‘brat ojca’, stąd łacińskie patruus i być może słowiańskie *strъjь > polskie stryj (choć nie wszyscy akceptują sugerowaną bałtosłowiańską zmianę *ph2tr‐ > *ptr‐ > *str‐).

Dla porządku wspomnę, że rodzice małżonka (nie jest pewne, czy po obu stronach, czy tylko rodzice męża) nazywani byli *swéḱuros ‘teść’ i *sweḱrúh2 ‘teściowa’ (patrz polskie świekier i świekra). Utworzona od nazwy teścia pochodna, *swēḱurós oznaczała ‘należący do (rodziny) teściów’. Stąd wzięło się germańskie *swēgraz > niemieckie Schwager, zapożyczone przez język polski jako wspomniany wyżej szwagier (w bardzo szerokim sensie). Ciekawe jest określenie synowej: *snusós, odnoszące się do kobiety mimo z pozoru męskiej końcówki. Słowo to przetrwało w pierwotnej formie z czasów, zanim powstał rodzaj żeński, jednak w niektórych gałęziach rodziny indoeuropejskiej zostało później formalnie sfeminizowane jako *snusáh2. W prasłowiańskim miało postać *snъxa (po rosyjsku snoxá, w dawnej polszczyźnie zwykle zdrobniale sneszka).

W kilku nazwach pokrewieństwa powtarza się zagadkowy i nieznany poza tą grupą słów przyrostek *‐h2ter‐. Według jednej z hipotez na temat pochodzenia określenia ojca, *p(ə)h2tér‐ było nazwą działacza utworzoną od czasownika *pah2‐ ‘strzec, opiekować się’.6 Jeśli etymologia ta jest poprawna, to pseudoprzyrostek *‐h2ter‐ został wyekstrahowany ze słowa oznaczającego ojca i dodany przez analogię najpierw do określenia matki (*mā + *‐h2ter‐), a potem brata, córki i paru nazw dalszych związków rodzinnych. Wyjaśniałoby to osobliwy fakt, że gdy akcent pada na sylabę początkową (jak w słowach oznaczających matkę i brata) mamy na końcu tematu *‐ter‐, a nie oczekiwane w pozycji poakcentowej *-tor‐. Innymi słowy, nieetymologiczny element *‐h2ter‐ zaczął żyć własnym życiem jako przyrostek tworzący nazwy rodzinne.

Przy obecnym stanie wiedzy trudno jednoznacznie stwierdzić, który z sześciu typów porządkowania więzi rodzinnych wyróżnianych przez antropologów najlepiej pasuje do terminologii praindoeuropejskiej. Niektóre cechy wskazują na system omahijski, inne na sudański. Nie będę zanudzał czytelników szczegółami – wystarczy wiedzieć, że oba te systemy należą do rozbudowanych. Praindoeuropejski mógł posiadać system mieszany, co w praktyce zdarza się często. Istotne jest to, że w świecie praindoeuropejskim krewni ze strony męża/ojca odgrywali uprzywilejowaną rolę, a dotyczące ich słownictwo było bardziej szczegółowe, co wskazuje na patrylinearną organizację życia społecznego (włączanie dzieci do rodziny ojca). Rodzinę matki w życiu jej dzieci reprezentowali głównie jej najbliżsi męscy krewni, czyli dziadek i wujowie.

Nie ma śladu jakichś specjalnych określeń żony i męża prócz słów, które określały także po prostu dorosłą kobietę (*gwon‐, *gwenh2‐) i dorosłego mężczyznę (*wih1ró‐ lub *h2ner‐). Z tego, co wiemy, wyłania się obraz społeczeństwa, w którym o pozycji jego członków decydowało miejsce w strukturze pokrewieństwa, zwłaszcza patrylinearnego, w obrębie wielopokoleniowego rodu. Praindoeuropejskie wspólnoty plemienne dzieliły się zapewne na klany definiowane na podstawie wspólnego pochodzenia „po mieczu”, a małżeństwa zawierane były między członkami różnych klanów, przy czym żona wchodziła do rodziny męża.

Krajobrazy z fauną i florą

Aby spróbować rozstrzygnąć, na jakim obszarze używano języka praidoeuropejskiego, można się przyjrzeć zakonserwowanym w słownictwie nazwom elementów krajobrazu, a także roślin i zwierząt. Co do terminologii topograficznej, jest ona niestety mało specyficzna i pasuje do różnych obszarów umiarkowanej strefy klimatycznej Eurazji. Kontrast między zimą (*ǵʰéjōm/*ǵhim‐) a wiosną (*wḗsr̥/*wésn‐) i terminologia dotycząca śniegu (*snígwh‐, *snójgwhos) wykluczają regiony o gorącym klimcie. Słownictwo odnoszące się do rzek i strumieni było bogate (*h2óp‐/*h2áp‐ lub *h2áp‐h3on‐ > *h2ábh3ō7, *sréwmn̥ lub *sréwmon‐, *dáh2nu­‐), natomiast wspólne słowa oznaczające wielkie jeziora lub morze mają zasięg ograniczony do kilku gałęzi rodziny indoeuropejskiej, zwłaszcza w Europie.

Korzystano z łodzi (*náh2u‐) i wiosłowano (*h1reh1‐), ale brak udokumentowanego słownictwa związanego z podróżami morskimi, rybołówstwem, z realiami nadmorskimi lub wyspiarskimi. Językowy krajobraz praindoeuropejski uzupełnia kilka określeń równiny bądź pola, pochodzących od rdzenia *pleh2‐/*pelh2‐ lub od przymiotnika *pl̥th2‐ú­­‐ ‘szeroki, rozległy’, i wzniesień, na których można było budować osady obronne (pochodne od rdzenia *bherǵh‐). Wszystko to razem wzięte pasuje do krajobrazu nizinnego lub umiarkowanie górzystego, położonego raczej w głębi lądu, bogatego w wody płynące; wykluczyć można pustynie i wysokie góry.

Nazwy zwierząt niezbyt zawężają wybór. Jeśli chodzi o ptaki, bardzo dobrze zachowała się nazwa orła (*h3ór‐on­­‐), kilka określeń żurawia pochodzących od rdzenia *gerh2‐ (prawdopodobnie o znaczeniu ‘krzyczeć’)8, a także nazwy ptaków związanych z wodą: kaczek (*h2ánh2ts) i gęsi (*ǵhā́ns). Z gadów obecne były węże: można zrekonstruować kilka różnych nazw, np. *h1óǵhis/*h1éǵhi‐ i *h2angwhis, ale trudno je przypisać do konkretnych gatunków.

Jeśli chodzi o ssaki, szczególnie dobrze zachowały się nazwy kilku  dużych drapieżników: niedźwiedzia (*hŕ̥tḱos) i wilka (*wĺ̥kwos), a nieco słabiej nazwa rysia, mająca kilka pokrewnych wariantów (*lūḱ‐, *lunḱ‐, *luḱ(s)o‐). Istniało też ogólne określenie dzikiego zwierzęcia, *ǵhwḗr (np. prasłowiańskie *zvěrь, starogreckie thḗr) i związany z nim przymiotnik ǵhwéro‐ ‘dziki’ (łacińskie ferus, pragermańska nazwa niedzwiedzia *beran‐). Zwraca uwagę brak rodzimego określenia lwa, co jest o tyle intrygujące, że w okresie praindoeuropejskim zasięg tego gatunku obejmował Kaukaz, Płaskowyż Irański, Azję Mniejszą i Półwysep Bałkański aż po dzisiejsze Węgry. Jest to potencjalny argument przeciwko lokowaniu praojczyzny indoeuropejskiej w Anatolii lub na Bałkanach.

Zachowały się rozmaite określenia jeleniowatych, częściowo opisowe (typu „rogacz”), ale także nazwa *h1el‐h1on‐ ‘jeleń’, wyglądająca na starą.9 Praindoeuropejczycy znali też konie. Dane języków anatolijskich wskazują, że najstarszą nazwą konia było prawdopodobnie *h1éḱus i że dopiero w grupie pozaanatolijskiej nazwa ta została rozszerzona o przyrostek samogłoskowy: *h1éḱwos. Jednak udomowienie konia nastąpiło dość późno, a zatem nazwa praindoeuropejska odnosiła się początkowo raczej do dzikich koni.

Można z mniejszą lub większą dokładnością zrekonstruować nazwy kilku rodzajów drzew. Chyba najlepiej poświadczone są nazwy brzozy (*bherh1ǵós, *bhr̥h1ǵós), pochodzące od rdzenia czasownikowego *bhreh1ǵ‐ ‘błysnąć’ (nawiązują one do jaskrawo białej kory brzozy). Dąb miał wiele nazw o zasięgu lokalnym, lecz nie zachowało się żadne określenie ogólne; ale za to słowa o znaczeniu ‘żołądź’, oparte na rdzeniu *gwelh2‐ (z różnymi przyrostkami) są szeroko rozpowszechnione. A skoro użytkownikom praindoeuropejskiego były znane żołędzie, musieli znać także dęby.

Gospodarstwo i transport

Indoeuropejski zestaw zwierząt domowych (oprócz wspomnianych już psa i konia) jest typowy dla dziedzictwa neolitu zachodniej Eurazji. Hodowano przede wszystkim owce (*h2ówis, *wr̥h1ḗn ‘baran’,*h2agwnós ‘jagnię’), świnie (*sū́s, *pórḱos ‘prosię’) i bydło domowe (*gwṓws ‘krowa’, *táwros ‘byk’, *uksḗn ‘wół’). Istniało też słowo *péḱu łączące znaczenia ‘bydło, trzoda’ i ‘majątek, bogactwo’.10 Kozy nosiły wiele różnych nazw (np. *h2aǵó‐, *h2ajǵ‐, *ghajd‐, *kapro‐), ale każda z nich jest ograniczona do kilku gałęzi języków i nie można ich sprowadzić do wspólnego prototypu. Rdzenie czasownikowe związane z hodowlą zwierząt to np. *pah2(s)‐ ‘paść, pilnować bydła’ i *h2aǵ‐ ‘gnać, popędzać’. Bardzo stare słowo *h2wĺ̥h1no‐/-ah2 ‘wełna’ wskazuje na konkretny użytek, jaki czyniono z owiec. Natomiast dopiero w grupie pozaanatolijskiej czasownik *h2melǵ‐ przybrał znaczenie ‘doić’ i pojawiły się wyspecjalizowane określenia mleka jako produktu zwierzęcego (aczkolwiek na Bliskim Wschodzie dojono zwierzęta i produkowano ser już we wczesnym neolicie). Wykorzystanie mleka szerzyło się zapewne wraz z mutacją zapewniającą tolerancję laktozy. Praindoeuropejczycy znali miód, zarówno surowy (*melit), jak i fermentowany (*medhu), uprawiali zatem pszczelarstwo (patrz wpis o pszczołach).

Ryc. 2.

Praindoeuropejczycy niewątpliwie znali rolnictwo, ale wspólna terminologia dotycząca zbóż i ich uprawy poświadczona jest w ograniczonym zakresie w językach anatolijskich. Rozpowszechniony czasownik *h2arh3‐ ‘orać’ i utworzony od niego rzeczownik *h2árh3trom ‘radło, pług’ nie mają dokładnych odpowiedników anatolijskich, istnieje natomiast hetyckie hārs‐ (prawdopodobnie < *h2arh3‐s‐) ‘wzruszać, spulchniać (glebę)’. Zarówno w grupie anatolijskiej, jak i poza nią występuje ogólne określenie zboża, *jéwom, zawężane czasem do konkretnych gatunków (jęczmienia, orkiszu). Jednak terminologia rolnicza stawała się coraz bardziej rozbudowana i szczegółowa już po rozpadzie języka praindoeuropejskiego.

Na wczesne wykorzystanie zwierząt (początkowo bydła) w celach pociągowych wskazuje powszechne występowanie słowa *jugóm ‘jarzmo’ od czasownika *jeug‐ ‘połączyć, zaprząc’. Zasięg obejmujący języki anatolijskie ma także *h2ih3sáh2‐ ‘dyszel’ (pokrewne *h2ajh3os zachowało się w grupie słowiańskiej, stąd wzięła się staropolska nazwa dyszla, oje). Natomiast słownictwo związane z budową pojazdów kołowych jest późniejszego pochodzenia. Najszerzej znane nazwy koła, *kwékwlos (angielskie wheel, staroindyjskie cakrám) i *(h)rótah2 (łacińskie rota, niemieckie Rad) nie występują w grupie anatolijskiej, podobnie jak rozmaite nazwy wozów lub rydwanów i uniwersalny w „grupie koronnej” czasownik *weǵh‐ ‘transportować, przewozić, jechać’ (polskie wieźć, zob. także wóz < prasłowiańskie *vozъ < późnoindoeuropejskie *woǵhos). Hetycka nazwa koła, hurkis < *h2wr̥gi‐ została utworzona niezależnie od czasownika praindoeuropejskiego *h2werg‐ ‘obrócić się’.

Według danych archeologicznych koła garncarskie i koła służące do transportu wynaleziono około 6 tys. lat temu. Wynalazek koła rozprzestrzenił się tak szybko, że trudno stwierdzić, gdzie się pojawił po raz pierwszy. W każdym razie początki transportu kołowego zbiegają się w czasie z rozpadem wspólnoty praindoeuropejskiej, a prawdopodobnie nawet nastąpiły nieco później. Wyjaśniałoby to niezależny rozwój terminologii związanej z wozami i kołami w najstarszych odgałęzieniach rodziny. Lekkie koła do szybkiej jazdy zaopatrzone w szprychy i rydwany zaprzężone w konie – to już osiągnięcia znacznie późniejsze, a w ich spopularyzowaniu ważną rolę odegrały ludy indoirańskie.

Zanim wynaleziono brąz

Nie ma tu miejsca, żeby obszernie się rozpisywać o słownictwie praindoeuropejskim dotyczącym kultury (w tym religii i organizacji społecznej) i techniki (np. wytwarzania tkanin albo budownictwa). Wspomnę jednak o jeszcze jednej dziedzinie – metalurgii. Poza grupą anatolijską znamy szeroko rozpowszechnione określenie metalu: *h2ájos/*h2ájes‐ (staroindyjskie áyas‐, łacińskie aes, pragermańskie *aiz), odnoszące się pierwotnie do miedzi. Brak jednak wspólnych słów na określenie brązu, cyny czy ołowiu.11 Choć język praindoeuropejski podzielił się na grupy potomne przed wielką rewolucją metalurgiczną IV w. p.n.e., jego użytkownikom najprawdopodobniej była znana miedź, na przykład pochodząca z Bałkanów, gdzie istniały bardzo wczesne ośrodki jej wydobycia. Złoto i srebro, występujące w postaci rodzimej, także były znane różnym ludom na długo przed epoką brązu. Różne określenia złota nie mają zasięgu ogólnoeuropejskiego i dają się zinterpretować jako opisowe, np. *h2á‐h2us‐o‐m ‘świecące’ (łacińskie aurum) lub *ǵhl̥h3‐tó‐m ‘żółte’ (patrz tutaj). Nazwy srebra często pochodzą od rdzenia *h2arǵ‐ ‘bieleć, połyskiwać’. Choć hetycka nazwa srebra częściowo ukrywa się pod sumeryjskim logogramem, jej zapisywana fonetycznie końcówka ‐ant‐ sugeruje, że słowo *h2r̥ǵ‐ént‐ ‘srebro’ (dosłownie: ‘bielejące’) znane było Anatolijczykom, jest więc autentycznie praindoeuropejskie (hetycki miał też pokrewny przymiotnik harki‐ ‘biały’). Poza grupą anatoliską tę nazwę srebra przeniesiono je do odmiany samogłoskowej (*h2r̥ǵ‐n̥t‐ó‐m, stąd np. łacińskie argentum). O pochodzeniu dziwnych północnoeuropejskich nazw srebra pisałem przy innej okazji.

Przed pojawieniem się miedzi, a potem brązu (stopów miedzi) i żelaza głównym materiałem do wyrobu wytrzymałych narzędzi był kamień. Praindoeuropejska nazwa kamienia, *h2áḱ‐mon‐ (mianownik *h2áḱmō) utworzona była od rdzenia *h2aḱ‐ ‘ostry’. Widzimy ją w staroindyjskim áśman‐ i litewskim ašmuo, a jej nieregularnym refleksem jest także słowiańskie słowo *kamy/*kamen‐.12 Jednak w językach irańskich to samo słowo oznacza ‘niebo’, a starogreckie ákmōn to ‘kowadło’, ale także ‘niebo’ i ‘żelazo’. Te różnorodne znaczenia sugerują, że wyobrażano sobie niebo jako kamienne sklepienie, którego fragmenty czasem spadają na ziemię lub używane są przez bogów jako pociski miotane na Ziemię pod postacią meteorytów. Możliwe więc, że już indoeuropejskie *h2áḱ‐mon‐ oznaczało także ‘kamień z nieba (meteoryt)’ i ‘żelazo meteorytowe’. Najstarsze potwierdzone przykłady wykorzystania żelazoniklu rodem z kosmosu pochodzą sprzed 5200 lat (Egipt), ale meteoryty uderzały w Ziemię „od zawsze” i mogły być okazyjnie wykorzystywane w celach praktycznych. Oczywiście nie ma to nic wspólnego z epoką żelaza, która zaczęła się, gdy opanowano technikę wytopu żelaza z ziemskich rud.

Zakończenie

Na tym kończę tę serię wpisów. Nie zawiera ona oczywiście pełnej wiedzy o indoeuropeistyce ani o języku praindoeuropejskim, ale może posłużyć jako materiał pomocniczy dla każdego, kto chciałby niego głębiej zrozumieć rekonstrukcje, którymi się posługuję zwłaszcza we wpisach należących do cyklu Etymologiae. O pochodzeniu słów. Mam nadzieję, że Czytelnicy wybaczą mi prezentowanie szczegółów technicznych. Robię to bynajmniej nie po to, żeby nimi epatować, tylko żeby pokazać, iż językoznawstwo historyczno-porównawcze w zastosowaniu do rodziny indoeuropejskiej osiągnęło pewien poziom rygoru naukowego. Nie jest zdane na niesprawdzalną spekulację, tylko używa bardzo konkretnego modelu, który był sprawdzany i uzupełniany przez wiele dziesięcioleci, pozwala oceniać propozycje badaczy, falsyfikować  niektóre z nich lub osiągać konsensus, a od czasu do czasu nawet generuje hipotezy, które dzięki nowym odkryciom można sprawdzić empirycznie.

Przypisy

  1. W wyjątkowych przypadkach w ogóle nie ma liczebników. Taki stan rzeczy panuje w pirahã, jedynym nadal używanym języku z rodziny mura (brazylijska część Amazonii). ↩︎
  2. Sytuację komplikuje fakt, że języki anatolijskie używały alternatywnego liczebnika oznaczającego ‘4’ (praanatolijskie *meju‐/*mjew‐). Jednak ślady ogólnoindoeuropejskiego *kwétwōr występują w hetyckim kutruwan‐ ‘świadek’ (dosłownie: czwarty uczestnik postępowania obok dwu stron i sędziego). ↩︎
  3. Wiadomo na przykład, że w rodzinie uralskiej bardzo trudno jest zrekonstruować jakiekolwiek rodzime liczebniki większe od ‘2’, a system dziesiętny, występujący obecnie we wszystkich językach tej rodziny, rozwinął się wskutek kontaktów kulturowych, zwłaszcza z językami indoeuropejskimi, a do pewnego stopnia także turkijskimi. ↩︎
  4. Podobne zmiany zaszły w językach wschodniobałtyjskich, por. litewskie devyni ‘9’ z początkowym /d/. ↩︎
  5. Nie należy jednak uważać tego za absolutny pewnik. Na przykład w rodzinie uralskiej określenia członków najbliższej rodziny są z niejasnych przyczyn bardzo zmienne i niesprowadzalne do wspólnego źródła, podczas gdy nazwy dalszych relacji rodzinnych są historycznie stabilne. Choć praindoeuropejskie określenie ojca na ogół jest wiernie zachowywane w językach potomnych, w kilku gałęziach rodziny lub w indywidualnych językach (języki anatolijskie i bałtosłowiańskie, język albański, gocki) zastąpiły je dziecinne synonimy, najczęściej *ata. W formie zdrobniałej (*atikos) słowo to rozwinęło się w prasłowiańskie *otьcь (polskie ociec > ojciec). ↩︎
  6. Od rozszerzonego wariantu tego samego rdzenia, *pah2s‐, pochodzi słowo *páh2s‐tor‐ ‘pasterz’, zob. łacińskie pāstor i prasłowiańskie *pastyrь. ↩︎
  7. Udźwięcznienie *p spowodowane było przez dodanie przedrostka zaczynającego się na dźwięczną spółgłoskę *h3. ↩︎
  8. Patrz Gąsiorowski 2013. ↩︎
  9. Oczywiście słowiańskie *ely/*elen‐ ‘jeleń’ pochodzi z tego źródła. Trudniej się domyślić, że ta sama nazwa jelenia po dodaniu przyrostka feminizującego (*h1elh1n‐ih2) rozwinęła się w prasłowiańskie *olni (z tzw. akutowym akcentem tonalnym na pierwszej sylabie, stanowiącym ślad po spółgłosce laryngalnej) > staropolskie łani > współczesne polskie łania.
    ↩︎
  10. Nasuwa się podejrzenie, że rozwój pasterstwa ze szczególnym uwzględnieniem hodowli owiec i bydła był jednym z impulsów wymuszających rozwinięcie udoskonalonego systemu liczebników. Jeśli stada są traktowane jako majątek ruchomy, możliwość dokładnego określenia ich liczebności staje się istotna dla właściciela (patrz ryc. 2). ↩︎
  11. Bardzo staranny przegląd indoeuropejskich terminów metalurgicznych można znaleźć w Thorsø et al. 2023. ↩︎
  12. Rozwój musiał wyglądać mniej więcej tak: *h2áḱ‐mon‐ > *h2ák‐mon‐ > *káh2‐mon‐ > *kamy/*kamen‐, ale szczegóły nie są jasne, zwłaszcza że języki bałtyjskie, najbliżej spokrewnione ze słowiańskimi, zachowały pierwotną postać tego słowa. ↩︎

Opisy ilustracji

Ilustracja w nagłówku. Słynna waza z Bronocic (woj. świętokrzyskie) – naczynie ceramiczne ze stanowiska datowanego radiowęglowo na środek IV tysiąclecia p.n.e. (kultura pucharów lejkowych, późny neolit i chalkolit). Rysunki zdobiące wazę interpretowane są jako jedne z najstarszych przedstawień czterokołowych wozów z dyszlem. Muzeum Archeologiczne w Krakowie. Foto: Silar 2013. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 3.0).
Ryc. 1. Lista tradycyjnych polskich nazw stopni pokrewieństwa z książki Józefa Aleksandra Jabłonowskiego Heraldica, to jest osada klejnotów rycerskich i wiadomość znaków herbownych (1742). Źródło: Wikipedia (domena publiczna).
Ryc. 2. Liczenie owiec (niekoniecznie przed snem) ma długą tradycję. Rozszyfrowanie podpisów pozostawiam Czytelnikom jako ćwiczenie do samodzielnego wykonania. Foto: Pat O’Malley (tekst dodany). Źródło: Sightline (licencja CC BY-SA-NC-ND 2.0).