Tag: języki afroazjatyckie

Imazighen, czyli Berberowie

Piotr GąsiorowskiLeave a comment 
Inne wpisy na podobny temat
Trudna rodzina pełna nierówności, czyli języki afroazjatyckie
Zaginione ludy i odrodzone pismo Berberów

Tło historyczne

Jak chyba wszyscy wiedzą, w Afryce Północnej wzdłuż brzegów Morza Śródziemnego absolutnie dominuje język arabski. Jest to oczywisty skutek błyskawicznego podboju tej części świata przez Arabów w VII-VIII w. n.e. O ile na przykład Persja czy emirat Kordoby przyjęły islam, ale zachowały własne języki i część wcześniejszych tradycji kulturalnych, o tyle asymilacja Egiptu i krajów Maghrebu była bardzo gruntowna.

W Egipcie czasów rzymskich w miastach dominowała ponadregionalna greka epoki hellenistycznej, czyli koine, służąca jako lingua franca wschodniej części imperium. Ludność wiejska mówiła – podobnie jak trzy tysiące lat wcześniej – po egipsku, czyli we własnym rdzennym języku, który właśnie wchodził w okres koptyjski, ostatnią fazę swojej długiej historii. W pozostałej części Afryki Północnej, czyli w częściach imperium rzymskiego zwanych Africa i Mauretania, używano jako języka ponadetnicznego kontaktu prowincjonalnej łaciny. Obok niej kwitły liczne inne języki – zarówno miejscowe, jak i importowane. Na przykład w okolicach dzisiejszego Tunisu aż do V w. n.e. część ludności mówiła nadal w punickim dialekcie języka fenickiego, odziedziczonym po założycielach Kartaginy z IX w. p.n.e.

W 429 r. n.e. król Wandalów Gajzeryk wraz ze swoim ludem przeprawił się przez Cieśninę Gibraltarską, zajął rzymską Ceutę i rozpoczął podbój, który po dziewięciu latach uwieńczył założeniem potężnego państwa ze stolicą w Kartaginie, kontrolującego także Sycylię, Sardynię, Korsykę i Baleary. Na tym etapie swojej historii Wandalowie ulegli już częściowej romanizacji, jednak przynajmniej ich starsze pokolenie (w tym sam król, urodzony gdzieś w Panonii), znało jeszcze wandalski – język wschodniogermański przyniesiony z terenów dzisiejszej Polski. Wandalom towarzyszyli inni uczestnicy „wędrówek ludów”, jak zachodniogermańscy Swebowie i irańscy Alanowie; świadczą o tym utrwalone w inskrypcjach imiona osobowe. Po stu latach istnienia państwo Wandalów zostało pokonane przez armię bizantyjską pod wodzą Belizariusza. Kartagina znalazła się pod władzą wschodniorzymską, z grecką koine jako językiem urzędowym, aż do 698 r., gdy zdobyli ją prący na zachód Arabowie.

Tutejsi od tysiącleci

W czasie tych burz historycznych, powstawania i upadania imperiów i mieszania się ludów – jedno pozostało niezmienne. Mimo wpływów punickich, rzymskich i silnej  presji języka arabskiego (a współcześnie także francuskiego) część miejscowej ludności Afryki Północnej zachowała swój język. A właściwie języki, bo mówimy o całej grupie połączonej wspólnym pochodzeniem – o podrodzinie berberyjskiej języków afroazjatyckich.

Ich dalekie pokrewieństwo z językiem egipskim i podrodziną semicką nie ulega wątpliwości. Część badaczy sugeruje nawet (na podstawie podobieństw gramatycznych i słownikowych), że te trzy gałęzie wspólnie stanowią genetycznie spójną jednostkę taksonomiczną: grupę północno-afroazjatycką. Trudno jednak wykluczyć, że wspomniane zbieżności nie są odziedziczone, ale rozwinęły się wskutek „transferu poziomego”, czyli oddziaływania na siebie języków pozostających w kontakcie przez tysiące lat. Niewątpliwie kontakty Berberów z Egipcjanami czy Fenicjanami były bliskie i intensywne, czego nie da się powiedzieć np. o ludach używających języków czadyjskich.

Sytuacja języków berberyjskich jest nieco paradoksalna. Wiadomo, że musiały się wyodrębnić na długo przed początkiem historii królestw egipskich, a jednak jest to gałąź słabo zróżnicowana. Oprócz dwóch dość odmiennych grup izolowanych geograficznie – języków zachodnioberberyjskich (w zachodnim Nigrze oraz na pograniczu Mauretanii i Senegalu) i języków tuareskich (w Mali, Nigrze, południowej Algierii oraz przyległych rejonach Libii i Burkina Faso) – pozostałe języki berberyjskie, skupione głównie na obszarze Algierii i Maroka (ale także rozproszone po enklawach na terenie całego Maghrebu) są z sobą blisko spokrewnione i tworzą raczej sieć dialektów niż wyraźnie rozdzielone języki. Dlatego pytanie o liczbę języków berberyjskich jest trudne. Jedni językoznawcy wyróżniają ich „około pół tuzina”, inni kilkanaście – zależnie od przyjętych kryteriów. Ogółem posługuje się nimi 15–25 mln użytkowników (dokładną liczbę trudno ustalić).

Po grupie tak starej i obejmującej spory region geograficzny można by się było spodziewać różnorodności podobnej jak w przypadku języków semickich. Najwyraźniej jakieś wydarzenia historyczne spowodowały redukcję tej różnorodności. Być może nastąpiła ekspansja któregoś z pierwotnych języków berberyjskich kosztem innych, tak jak łacina wymazała z mapy inne języki italskie. W starożytności na obszarze Maghrebu istniały silne federacje plemienne utrzymujące stosunki polityczne z Kartaginą, a po wojnach punickich zjednoczone w królestwo Numidii, które z czasem podporządkował sobie Rzym. Jeden z języków tego obszaru zapewne uzyskał pozycję dominującą jako medium polityki, kultury i handlu. Mimo późniejszego pofragmentowania wskutek dominacji rzymskiej i podbojów arabskich zdecydowana większość dzisiejszych języków berberyjskich nosi ślady wspólnego pochodzenia od stosunkowo niedawnego wspólnego przodka (2–3 tys. lat temu).

Spośród ludów berberyjskich Tuaregowie dość wcześnie oddzielili się od pozostałych plemion. W IV w. n.e. powędrowali z marokańskiej części północnego obrzeża Sahary na południe, w kierunku południowej Algierii i Sahelu. Ich dialekty nie uległy późniejszym wpływom spajającym języki północnoberberyjskie, toteż zachowały wiele cech konserwatywnych. Tuaregowie byli ludem pasterskim, a ich wojownicza arystokracja miała monopol na posiadanie wielbłądów – konkretnie dromaderów (Camelus dromedarius), słusznie nazywanych okrętami pustyni i znakomicie ułatwiających penetrację Sahary. Tuaregowie przechowali także tradycję używania pisma, ale tej sprawie poświęcę kolejny wpis.

Ryc. 1.

W centralnej grupie języków berberyjskich największą liczbą użytkowników wyróżniają się tamazight ze środkowego Atlasu, taszelhit z południowo-zachodniego Maroka, tarifit z gór Rif w północnym Maroku i kabylski z północnej Algierii. Nomenklaturę komplikuje fakt, że prócz języków lokalnych, tradycyjnych, używanych częściej na wsi niż w wielkich miastach, istnieją oficjalne języki standardowe, sztucznie skodyfikowane: jeden w Maroku (oparty na kombinacji składników zaczerpniętych z trzech głównych języków berberyjskich w tym kraju), a drugi w Algierii (oparty na kabylskim). Oba często są nazywane tak samo – „tamazight” albo „standardowy berberyjski” – co może zmylić niespecjalistę.

Skomplikowana tożsamość rdzennych mieszkańców Maghrebu

W ogóle tożsamość berberyjska, kształtowana obecnie przez renesans świadomości etnicznej, zwłaszcza w Maroku i Algierii, jest skomplikowana – kilkuwymiarowa i kilkupiętrowa. Jeden Algierczyk może się uważać za przede wszystkim za Kabyla (Aqbayli, członka tradycyjnej wspólnoty językowej), a ubocznie, w bardziej abstrakcyjnym sensie, za Berbera, a inny – właśnie przede wszystkim za Berbera, poczuwającego się do uczestnictwa w ponadpaństwowej wspólnocie etniczno-kulturowej. Oczywiście są i tacy, dla których podstawą tożsamości jest uważanie się za Algierczyka, a przynależność etniczna i językowa mają znaczenie drugorzędne. Co do Tuaregów, ich sytuację komplikuje niestabilność polityczna Mali. Próba uzyskania niepodległości przez Tuaregów z Azawadu (północne Mali) przerodziła się w wojnę domową 2012–2014, a groźba brutalnych konfliktów wewnętrznych i zamachów stanu stale wisi nad krajem. Niemniej w tym roku – w wyniku referendum – trzynastu językom etnicznym Mali, w tym językowi tamaszek (tămašăɣt lub tămašăqq) z grupy tuareskiej, przyznano status języków urzędowych. Tamaszek jest także jednym z 11 języków urzędowych Nigru.

Aczkolwiek językoznawcy dla uniknięcia nieporozumień zachowują tradycyjną etykietkę „języki berberyjskie”, określenie Berber bywa uznawane za niepoprawne politycznie. Pochodzi bowiem z arabskiego barbariyy, a to z kolei z greckiego bárbaros ‘barbarzyńca’ (a dokładniej ktoś, kto mówi językiem niezrozumiałym dla wykształconego Greka lub Rzymianina). Aczkolwiek Arabowie nie mieli na myśli nic złego, przejmując po prostu słowo, którego Bizantyjczycy używali w odniesieniu do północnoafrykańskich autochtonów, można temu słowu przypisać wydźwięk pejoratywny, jak to się często zdarza z egzonimami, czyli nazwami etnicznymi narzuconymi „z zewnątrz”, w tym przypadku przez kolonizatorów. Ruch odrodzenia Berberów preferuje nazwę etniczną Amazigh (Amaziɣ, l.mn. Imaziɣen), gdzie gh (ɣ) oznacza dźwięczną spółgłoskę szczelinową języczkową, podobną do francuskiego r [ʁ]. Preferowaną nazwą języka berberyjskiego (któregokolwiek) jest wówczas przymiotnik pochodny tamazight (tamaziɣt) ‘język ludu Imazighen’. Etnonim Amaziɣ, o dyskusyjnej etymologii, znany jest w tej czy innej formie formie od starożytności. Nazwy głównych języków/dialektów tuareskich (tămašăqq, tămahăqq, tămažăqq) są po prostu lokalnymi odpowiednikami północnoberberyjskiego tamaziɣt.

Aczkolwiek przynależność do Imazighen jest coraz częściej przedmiotem dumy, w przeszłości odmienność Berberów bywała raczej powodem do dyskryminacji, skłaniając wielu z nich do ulegania asymilacji narzucanej przez wpływy arabskie lub – w Algierii – francuskie. W reakcji na przeszłość kolonialną pojawiła się chęć odnajdywania korzeni etnicznych. Wiele znanych postaci publicznych zarówno w Afryce Północnej, jak i w diasporze algierskiej czy marokańskiej (zwłaszcza, choć nie wyłącznie we Francji) jest pochodzenia berberyjskiego. Na przykład Zinedine „Zizou” Zidane urodził się we Francji, ale jego rodzice byli imigrantami z wioski w Kabylii w północnej Algierii, gdzie mówiło się dialektem berberyjskim. Urodzona w Algierze pieśniarka Souad Massi ma wielu fanów także w Polsce. W jej wielojęzycznym repertuarze są też teksty w języku kabylskim. Marokańskim Berberem (urodzonym w Mogadorze) był nawet jeden z pradziadków Édith Piaf.

Ryc. 2.

W górach Atlasu spółgłoskom wolno więcej

Ciekawostek dotyczących języków berberyjskich jest więcej, niż mógłbym zmieścić we wpisie na blogu. Tu wspomnę jeden przykład. Język taszelhit (taclḥiyt) fascynuje fonologów z następującego powodu: choć posiada on trzy fonemy samogłoskowe (/a/, /i/, /u/), nie każda sylaba musi zawierać którykolwiek z nich. To jeszcze małe piwo, bo przecież nie brakuje języków, w których spółgłoski nosowe (jak [m], [n]) lub płynne (jak [l], [r]) mogą pod nieobecność samogłoski pełnić rolę ośrodka sylaby – jako przykłady bliskie nam geograficznie wystarczy wspomnieć czeskie vlk ‘wilk’, trh ‘targ’, krk ‘szyja, gardło’ itp. Ale w taszelhit każda spółgłoska, nawet zwarta lub szczelinowa, może być sylabiczna. Czy jest, czy nie jest, to już kwestia reguł sylabifikacji zastosowanych do ciągu spółgłosek. Sam ciąg może być praktycznie dowolny, bo taszelhit nie narzuca żadnych ograniczeń na to, jaka sekwencja spółgłoskowa może stać na początku, w środku czy też na końcu wyrazu.

Słowo takie jak tbdg ‘to było mokre’ składa się z dwu sylab: [tb̩] i [dg̩] (pionowa kreseczka pod spółgłoską oznacza jej sylabiczność). Rozkaźnik ‘jedz!’ brzmi w taszelhit cc. Litera c oznacza tu spółgłoskę [ʃ] (jak angielskie sh), przy czym pierwsze [ʃ] stanowi nagłos sylaby, a drugie jej ośrodek: [ʃʃ̩]. Także dłuższe wyrażenia, nawet kompletne zdania, mogą nie zawierać żadnej samogłoski ani nawet żadnej spółgłoski z klasy tych, które w innych językach, takich jak czeski, mogłyby być sylabiczne. Wyrażenie tsskcftstt tftxtstt ‘wysuszyłeś i rozwałkowałeś ją’ wymawiane jest [ts̩.sk̩.ʃf̩.ts̩tt tf̩.tχ̩.ts̩tt], gdzie kropki oznaczają granice sylab. Innymi słowy – zawiera siedem sylab, ale ani jednej samogłoski czy choćby spółgłoski dźwięcznej. Podczas jego wymawiania od początku do końca fałdy głosowe nie wibrują ani przez chwilę, co sprawia wrażenie, że całe zdanie jest wypowiedziane szeptem.

Analizę językoznawczą potwierdza metrum poetyckie. W poezji w języku taszelhit liczy się zarówno liczba sylab, jak ich „ciężar”. Sylaba ciężka to taka, w której po segmencie sylabicznym następuje jeszcze spółgłoska. Sylaba lekka to taka, która kończy się na głoskę sylabiczną. Wyraz taki jak tsbɣt [ts̩.bʁ̩t] ‘namalowałeś’ liczy się na potrzeby wersyfikacji jako dwie sylaby, lekka i ciężka.

Kolejny wpis z tej serii będzie poświęcony dwóm ciekawym językom martwym, o których nie było dotąd mowy, a które z dużym prawdopodobieństwem także należały do podrodziny berberyjskiej, oraz unikatowemu systemowi pisma, opracowanemu przez przodków Berberów/Imazighen w I tysiącleciu p.n.e., przechowanemu w tradycji, a obecnie propagowanemu jako rodzimy system zapisu języków berberyjskich, używany obok pisowni opartej na piśmie arabskim lub alfabecie łacińskim.

Mapa w nagłówku

Zasięg współczesnego występowania języków berberyjskich. Po lekturze wpisu nie powinno sprawić trudności skojarzenie poszczególnych barwnych plam z językami tuareskimi, północnoberberyjskimi i zachodnioberberyjskimi. Autor: Ajellid-n-arif Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 4.0).

Opisy ilustracji

Ryc. 1: Tuarescy jeźdźcy wielbłądów podczas Festiwalu Soli w Agadez (Niger), 2007. Inaczej niż zwykle w krajach arabskich, mężczyźni noszą stale chusty tagelmust zasłaniające usta i dolną część twarzy, natomiast kobiety nie zasłaniają twarzy. Foto: Dr Ralf Kosma. Źródło: Mostly Mammoths (fair use).
Ryc. 2: Zinadine Zidane, jeden z najsławniejszych potomków Imazighen, syn rodowitych Kabylów z wioski Aguemoune w prowincji Béjaïa (kabylskie Bgayet) w Algierii. Sam podobno tak definiuje swoją tożsamość: w pierwszym rzędzie Kabyl z dzielnicy La Castellane, w drugim Algierczyk z Marsylii, w trzecim Francuz. Foto: Tasnim News Agency. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY 4.0).

Dodatek

Mała próbka języka taszelhit (znanego też jako szilha). Warto porównać wymowę z użytą tu konwencją zapisu alfabetem łacińskim: litera e nie oznacza samogłoski; nie jest wymawiana, tylko sygnalizuje, że następująca po niej spółgłoska jest sylabiczna.
O drugim z użytych w napisach systemów pisma będzie mowa w następnym wpisie.

Trudna rodzina pełna nierówności, czyli języki afroazjatyckie

Piotr GąsiorowskiLeave a comment 
Inne wpisy na podobny temat
Imazighen, czyli Berberowie
Zaginione ludy i odrodzone pismo Berberów

Języki afroazjatyckie stanowią piątą co do wielkości rodzinę językową świata. Jest ich ponad trzysta i choć nazwy ogromnej większości z nich nic nie mówią laikowi, to kilka języków z tej rodziny odegrało fundamentalną rolę w rozwoju współczesnej cywilizacji ludzkiej. Osobliwą cechą tej rodziny jest nierówność. Można powiedzieć, że każda z jej gałęzi jest pod wieloma względami niepodobna do pozostałych, co utrudnia pracę językoznawcom zajmującym się porównywaniem języków pokrewnych i odtwarzaniem na tej podstawie ich genealogii. Zacznijmy od pobieżnego przeglądu rodziny, zwracając uwagę na wspomniane kontrasty między grupami, które się na nią składają.

Podrodzina egipska, czyli jakim językiem przemawiają hieroglify

Spośród głównych odgałęzień rodziny afroazjatyckiej pierwsza na scenie pojawiła się podrodzina egipska. Jest ona nietypowa z kilku powodów. Po pierwsze – zawsze stanowiła pojedynczą, nierozgałęzioną linię rozwojową, czyli składała się z jednego języka. Co prawda w każdej epoce był on podzielony na dialekty regionalne, ale dialekty te pozostawały wzajemnie zrozumiałe. Oczywiście język egipski zmieniał się z czasem, co jest nieuniknioną konsekwencją zachodzących w każdym języku procesów ewolucyjnych. Egipcjanie – obok mieszkańców Sumeru, położonego w widłach Tygrysu i Eufratu – byli wynalazcami jednego z najstarszych systemów pisma. Rozwijane było ono stopniowo przez kilkaset lat, między 3300 a 2600 r. p.n.e., w okresie zwanym archaicznym (predynastycznym i wczesnodynastycznym). Kolejnym stadium rozwojowym języka najstarszych napisów był język staroegipski, używany w czasach, gdy powstawały piramidy w Gizie. Około 2000 lat p.n.e. język staroegipski wyewoluował w średnioegipski, a następnie w późnoegipski, dzielony na różne fazy historyczne i style. W czasach panowania Rzymu nad Egiptem i językowej dominacji języka greckiego zaczął się ostatni okres w dziejach języka egipskiego. To stadium, umownie zapoczątkowane ok. 200 r. n.e., nazywamy językiem koptyjskim, zapisywanym za pomocą zmodyfikowanego pisma greckiego. Koptyjski zachował status języka liturgicznego egipskich kościołów chrześcijańskich, ale jako język literacki zaczął zanikać w IX w., ustępując arabskiemu, a gdzieś między XIII a XVII w. stopniowo wyszedł z użycia jako język mówiony. Pozostaje jednak faktem, że język egipski, choć obecnie martwy, może się poszczycić historią udokumentowaną przez zabytki pisma na przestrzeni prawie pięciu tysięcy lat.

Ryc. 1.

Podrodzina semicka, czyli kto nam dał alfabet, kodeks karny i święte księgi

Druga historycznie ważna podrodzina to języki semickie. I w tym przypadku mamy do czynienia z językami o bardzo długiej historii. Około roku 2500 p.n.e. w Mezopotamii zaczęto pisać po akadyjsku, czyli w języku, z którego rozwinęły się dialekty asyryjskie i babilońskie. Reprezentował on grupę wschodniosemicką, która wymarła wraz zanikiem języka akadyjskiego w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e. Niemniej w okresie rozkwitu Asyrii i Babilonu wpływ ich języka i kultury był ogromny na całym Bliskim Wschodzie. Pismo klinowe, przejęte od Sumerów, za pośrednictwem Asyryjczyków  zaadaptowały do własnych potrzeb inne ludy, w tym indoeuropejscy Hetyci i Luwijczycy. Około XIX w. p.n.e. powstały z kolei pierwsze zapisy w języku kananejskim, należącym do grupy północno-zachodnio-semickiej. Wspominałem o nich, omawiając pochodzenie alfabetu, którego dziś używamy. Przypomnę, że Grecy opracowali swój alfabet na podstawie spółgłoskowego pisma fenickiego, a ono z kolei rozwinęło się z pisma kananejskiego, podobnie jak pismo hebrajskie; kananejski był bowiem przodkiem zarówno języka fenickiego, jak i hebrajskiego. Z połowy III tysiąclecia p.n.e. pochodzi kilka linijek zaklęć chroniących przed wężami, zapisanych pismem egipskim w jakimś języku semickim zbliżonym do kananejskiego i włączonych do zbioru znanego jako Teksty Piramid. Do grupy północno-zachodnio-semickiej należy również m.in. język aramejski, wciąż istniejący jako język żywy, z udokumentowaną historią liczącą 3 tys. lat. Klasyczny język hebrajski zanikł w czasach rzymskich jako regularnie używany język mówiony (Żydzi palestyńscy używali na co dzień aramejskiego, który pełnił rolę lingua franca całego Bliskiego Wschodu), ale zachował się w liturgii, a współcześnie został przywrócony do życia jako język państwowy Izraela.

Ryc. 2.

Klasyfikacja pozostałych języków semickich jest trudniejsza. Nie stanowią one jednego kladu językowego (czyli spójnej grupy  pochodzącej od wspólnego przodka i zawierającej wszystkich jego potomków), ale raczej luźny zbiór bocznych odgałęzień, które powstały po oddzieleniu się grupy wschodniosemickiej, ale przed zróżnicowaniem się języków północno-zachodnio-semickich. Ich najważniejszym współcześnie przedstawicielem jest język arabski czy raczej języki arabskie, bo obok języka standardowego, łączącego kulturowo cały świat arabski, istnieje niezliczona różnorodność dialektów regionalnych, często wzajemnie niezrozumiałych, rozciągniętych od Mezopotamii po Mauretanię w konsekwencji podbojów arabskich w VII-VIII w. n.e. Mają one w sumie około 360 mln rodzimych użytkowników, co lokuje arabski w ścisłej czołówce najpowszechniej używanych języków świata. Na początku naszej ery język arabski rozwinął własny system pisma, wywodzący się pośrednio z pisma aramejskiego (a zatem także fenickiego i kananejskiego). Ma ono w ostatecznym rachunku wspólny rodowód nie tylko z pismem hebrajskim, ale także z alfabetem greckim i łacińskim.

Na zakończenie trzeba wspomnieć grupę języków używanych na południu Półwyspu Arabskiego. Wbrew często używanej nazwie „języki południowoarabskie” nie są one dialektami arabskiego i wyodrębniły się już w głębokiej starożytności. Najstarsze teksty w językach z tej grupy, zapisane systemem wzorowanym na piśmie fenickim, pochodzą z końca II tysiąclecia p.n.e. W IX w. p.n.e. zaczęto używać odmiany pisma południowoarabskiego w Afryce, a konkretnie w Etiopii i Erytrei, zasiedlonych częściowo w dalekiej przeszłości przez ludność pochodzącą z południowej Arabii i mówiącą językami semickimi. Klasycznym językiem literackim tej części Afryki od IV w. n.e. był gyyz (geʽez), który wymarł w średniowieczu, ale pozostaje w użyciu jako język liturgiczny. Jego najbliższym żyjącym kuzynem jest tigrinia, używany przez znaczną część ludności Erytrei; dalszym krewnym jest zaś amharski, będący językiem rodzimym dla ok. 30% ponadstumilionowej ludności Etiopii i służący jako jeden z kilku ponadetnicznych języków urzędowych tego kraju. Wszystkich języków semickich z grupy etiopskiej (tigre, dahalik, gurage itd.) jest kilkanaście.

Podrodzina kuszycka, czyli języki, o których rzadko pamiętamy

Kontrast między dotychczas omówionym grupami a podrodziną kuszycką, od początku swojej historii istniejącą w okolicach Rogu Afryki (Półwyspu Somalijskiego) i wzdłuż południowo-zachodniego wybrzeża Morza Czerwonego, jest uderzający. Choć kuszycki język oromo ma w samej Etiopii ok. 36 mln użytkowników, czyli nieco więcej niż amharski, słyszało o nim mniej ludzi, nawet tych, którzy interesują się językami. Być może częściej wspominany jest język somalijski (22 mln użytkowników), ale konia z rzędem temu, kto wie, że należy on do grupy kuszyckiej. Podrodzina ta liczy ogółem ponad czterdzieści języków. Niektóre z nich pozostają słabo poznane. Wewnętrzną klasyfikację języków kuszyckich trudno jest przeprowadzić ze względu na istnienie licznych języków „bazalnych”, niedających się połączyć z innymi w grupy powiązane wspólnym pochodzeniem. Wspominałem w innym wpisie o kuszyckim języku dahalo, używanym w pobliżu ujścia rzeki Tana w Kenii. Jest to jeden z kilku skrajnie rzadkich przypadków języków spoza południowej Afryki, w których używane są mlaski. Dahalo prawdopodobnie przejął je z jakiegoś wymarłego języka „substratowego”. Główną przyczyną, dla której podrodzina kuszycka ma słabszą prasę niż egipska i semicka, jest brak danych historycznych. Najstarsze teksty w językach kuszyckich pochodzą z XVIII w., a nauka zainteresowała się nimi w XIX w. Musimy zatem polegać na porównywaniu języków współczesnych i nie możemy się cofnąć o tysiące lat dzięki analizie dokumentów pisanych.

A szkoda, bo zasięg języków kuszyckich mógł w przeszłości obejmować nawet północną Nubię, a wieloetniczne imperium Kusz nad środkowym Nilem, z którym utrzymywali stosunki i prowadzili wojny starożytni Egipcjanie, składało się przynajmniej częściowo z ludów kuszyckojęzycznych.

Ryc. 3.

Do języków kuszyckich zaliczano także w przeszłości języki omockie – grupę ok. 30–40 języków używanych przez ok. 6 mln ludzi, głównie wzdłuż doliny rzeki Omo w południowo-zachodniej Etiopii. Największy z tych języków to wolaita (2 mln użytkowników). Następnie języki omockie wyodrębniono jako osobną podrodzinę języków afroazjatyckich, a obecnie toczy się dyskusja, czy w ogóle są one afroazjatyckie, czy raczej stanowią osobną, reliktową rodzinę bez wyraźnych powiązań zewnętrznych. Argumenty na rzecz pokrewieństwa z rodziną afroazjatycką są wątłe. Nie jest nawet pewne, czy języki omockie same stanowią grupę jednolitą genetycznie. Ogólnie nie wykazują w przekonującym stopniu diagnostycznych cech afroazjatyckich. Podobnie jak języki kuszyckie, nie mają długiej tradycji literackiej. W formie tekstów udokumentowane są dopiero od XX w.

Podrodzina czadyjska, czyli największa ze wszystkich, choć tylko jeden z jej członków jest szeroko znany

Języki podrodziny czadyjskiej to mniej więcej połowa składu członkowskiego rodziny afroazjatyckiej. Należy do niej 140–200 języków – zależnie od tego, kto i jaką metodą je zlicza (bo nie zawsze jest jasne, czy jakiś etnolekt należy traktować jako samodzielny język, czy jako dialekt). Ich zasięg geograficzny obejmuje głównie północną Nigerię, południowy Niger, południową część Czadu, Republikę Środkowoafrykańską i północny Kamerun. Jak można się spodziewać – biorąc pod uwagę, że mówimy o dużej grupie języków, nie zawsze dokładnie zbadanych – ich klasyfikacja także nastręcza trudności. Udokumentowana historia podrodziny czadyjskiej sięga zaledwie XVII w., kiedy powstały pierwsze teksty w języku hausa, zapisywane pismem arabskim. Hausa to język współcześnie bardzo ważny. Po arabskim stanowi drugi najbardziej rozpowszechniony język Afryki. Ma ok. 50 mln rodzimych użytkowników, a co najmniej ok. 30 mln ludzi używa go regularnie jako języka drugiego, gdyż hausa funkcjonuje jako język kontaktu ponadetnicznego (lingua franca) dużej części Afryki Zachodniej. W Nigerii, której ludność już przekroczyła 200 mln i szybko rośnie, hausa jest jednym z trzech najszerzej używanych języków rdzennych (obok joruba i igbo). Posługuje się nim co czwarty Nigeryjczyk, a trzeba dodać, że mówimy o kraju niesłychanie zróżnicowanym językowo: istnieje tam ponad 500 języków lokalnych zaliczanych do kilku rodzin, nie wspominając o językach izolowanych, opierających się klasyfikacji.

Ryc. 4.

Gdyby historia była sprawiedliwa, językoznawstwo afroazjatyckie opierałoby się w ogromnym stopniu na językach czadyjskich (i to nie tylko na hausa). Niestety dane dostępne dla językoznawców rozłożone są bardzo nierówno i w przypadku języków czadyjskich, podobnie jak kuszyckich, widzimy tylko ich stan współczesny bez możliwości bezpośredniego wglądu w „ciemne tysiąclecia”, które upłynęły od czasu rozpadu wspólnoty afroazjatyckiej. Uprzywilejowane filologicznie języki semickie, a w mniejszym stopniu staroegipski, są – wskutek kaprysów historii – najbardziej prominentnymi przedstawicielami rodziny i głównym źródłem danych w rekonstruowaniu jej dalekiej przeszłości. Trzeba się zatem liczyć z „semitocentrycznym” skrzywieniem rekonstrukcji wskutek przeceniania wagi tych danych.

Podrodzina berberyjska, czyli o czym będzie następny odcinek

Przegląd rodziny afroazjatyckiej zamykamy, okrążając Saharę i docierając do obszarów, na których od tysięcy lat używane są języki berberyjskie. Ponieważ poświęcę im kolejny wpis, wspomnę tu tylko, że przed podbojami arabskimi ludy berberyjskojęzyczne dominowały w śródziemnomorskiej części Afryki i na dużej części Sahary, sięgając od Libii po Mauretanię. Częściowo zostały wyparte przez język arabski, a ich obszar występowania rozpadł się na rozdzielone geograficznie fragmenty. Mimo to nadal mają one 10–15 mln rodzimych użytkowników i odgrywają istotną rolę w krajobrazie językowym Afryki Północnej. Mogą się też poszczycić posiadaniem własnego systemu pisma, którego najstarsze zabytki datowane są na II w. p.n.e. Co prawda interpretacja tych tekstów jest trudna, stąd ich ograniczone znaczenie dla badaczy historii języków berberyjskich, ale pismo berberyjskie przetrwało do dziś. Nie uprzedzajmy jednak faktów: już wkrótce zapoznamy się z Berberami nieco bliżej.

Podsumowanie: hipoteza afroazjatycka, czyli balansowanie na granicy poznania

Skąd właściwie wiemy, że języki egipskie, semickie, kuszyckie, czadyjskie i berberyjskie są z sobą genetycznie spokrewnione? Jak zwykle w językoznawstwie historycznym jest to hipoteza wynikająca z zastosowania metody porównawczej. Porównując słownictwo, formanty słowotwórcze i końcówki odmiany poszukujemy w porównywanych językach regularnych odpowiedniości między formami równoważnymi znaczeniowo lub funkcjonalnie. Metoda ta sprawdziła się znakomicie w przypadku języków indoeuropejskich i działa nieźle w przypadku wielu innych rodzin językowych, a także np. języków semickich rozpatrywanych w oderwaniu od reszty rodziny. Trzeba jednak pamiętać, że już 4,5–5 tys. lat temu, czyli w czasach, z których pochodzą najstarsze teksty egipskie i akadyjskie, oba języki różniły się bardziej niż np. język polski od łaciny. Niewątpliwie miały za sobą kilka tysięcy lat niezależnego rozwoju. Nie sposób określić dokładnie, kiedy istniał język praafroazjatycki, który dał początek dzisiejszym podrodzinom i językom. Różni autorzy datują jego rozpad na 8–12 tysięcy lat temu. Jest to ogromna głębia chronologiczna w porównaniu z wiekiem solidnie zrekonstruowanych prajęzyków np. rodziny indoeuropejskiej lub austronezyjskiej.

Prawdopodobną konsekwencją tego faktu jest niewielka ilość wspólnego słownictwa zachowanego we wszystkich podrodzinach albo chociaż w większości z nich. Odpowiedniości dotyczą raczej np. systemu zaimków osobowych, zbieżności w odmianie rzeczowników i czasowników, rodzajów gramatycznych (męski/żeński), struktury rdzeni leksykalnych (opartej na wzorcu spółgłoskowym determinującym znaczenie) itp. Natomiast ubóstwo materiału słownikowego, który można by było wykorzystać do porównań, oznacza, że trudno jest ustalić regularne odpowiedniości dźwiękowe, co z kolei uniemożliwia dokładną rekonstrukcję słów praafroazjatyckich. Wydaje się, że w przypadku takim jak rodzina afroazjatycka zbliżamy się do granicy stosowalności klasycznej metody porównawczej. Pozwala ona zidentyfikować akurat tyle charakterystycznych cech wspólnych, żeby hipoteza o wspólnym pochodzeniu przekonująco przeważała nad hipotezą zerową (obserwowane podobieństwa są dziełem przypadku, a pokrewieństwo jest iluzoryczne).

Jeśli istniał wspólny prajęzyk, musiał on także być gdzieś zlokalizowany. Wśród specjalistów przeważa pogląd, że tą językową praojczyzną była Afryka Północno-Wschodnia, być może wschodnia część Sahelu, czyli przecinającego Afrykę pasa sawannowego, być może południowy Egipt i północny Sudan. Łatwiej jest postulować migrację jednej z potomnych wspólnot językowych (przodka podrodziny semickiej) do Azji Południowo-Zachodniej niż migrację wszystkich pozostałych podrodzin z Azji do Afryki. Pradawne migracje można rekonstruować, śledząc przepływy genów. Trzeba jednak pamiętać, że obszar, gdzie graniczą z sobą Afryka i Azja, od niepamiętnych czasów był „pasem transmisyjnym” dla populacji migrujących w obie strony. Języki etiopskie (a w czasach późniejszych arabski) są żywym dowodem, że wyszedłszy z Afryki, można do niej wrócić. Ponadto nie ulega wątpliwości, że ekspansja geograficzna języków semickich, czadyjskich czy berberyjskich związana była z wchłanianiem i asymilacją ludów mówiących pierwotnie innymi językami, po których zaginął wszelki ślad (poza ewentualnym wpływem na język, który je wyparł). Z tych wszystkich względów nie można pokrewieństwa języków afroazjatyckich kojarzyć z określonym profilem genetycznym, kolorem skóry lub oczu, kulturą czy stylem życia ludów, które ich używają.

Tak oto rysuje się widok z lotu ptaka na całą rodzinę afroazjatycką, co umożliwi nam w kolejnym odcinku zrozumienie, gdzie na tym tle lokują się ludy i języki berberyjskie.

Opisy ilustracji

Mapa w nagłówku: współczesne rozmieszczenie poszczególnych grup języków afroazjatyckich. Autor: Noahedits. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 4.0).

Ryc. 1.  Kompleks piramid w Gizie, wzniesiony w czasach IV dynastii (Stare Państwo, 2600–2500 p.n.e.). Foto: Ricardo Liberato. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 2.0).
Ryc. 2. Aszurbanipal, król Asyrii, polujący na lwy. Płaskorzeźba z Niniwy (dzisiejszy Irak), 645–635 p.n.e. The British Museum. Foto: Osama Shukir Muhammed Amin. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 4.0).
Ryc. 3. Matka z córką z plemienia Beni-Amer, stanowiącego część ludu Bedża w północno-wschodnim Sudanie. Beni-Amer używają języka kuszyckiego bedża lub semickiego tigre – często obu, a obok nich arabskiego. Foto: PoProstuJoanna. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 4.0).
Ryc. 4. Mężczyźni z ludu Hausa (północna Nigeria) w strojach tradycyjnych. Foto: The Hausa People (domena publiczna).