Włodek i Władek, Wrocław i Warszawa, czyli skutki przestawki

08/04/202409/04/2024 Piotr GąsiorowskiLeave a comment

Część cyklu: Etymologiae. O pochodzeniu słów

Słowiańska miłość do sylab otwartych

We wcześniejszych wpisach wspominałem kilkakrotnie (np. tutaj i tutaj) o tzw. przestawce płynnych, która zaszła w języku polskim i niektórych innych językach słowiańskich już po ich wyodrębnieniu się z prasłowiańskiej wspólnoty językowej. „Płynne” to określenie spółgłosek sonornych, które nie są nosowe (jak [m, n, ŋ]) ani nie należą do półsamogłosek (jak [j, w]). W języku prasłowiańskim były dwie głoski tego typu, mianowicie *l i *r. Niech C oznacza jakąkolwiek spółgłoskę, a R którąkolwiek z dwu płynnych. W tym wpisie zajmiemy się tylko jednym szczególnym przypadkiem: losami sylab o strukturze *CoR.

Prasłowianie nie lubili sylab zakończonych na spółgłoskę. Język prasłowiański pozbył się większości z nich (zwykle w ten sposób, że usuwano spółgłoski zamykające sylabę), ale sylaby zakończone na R były tolerowane do końca prasłowiańskiej wspólnoty językowej. Jednak po rozpadzie prajęzyka Słowian na odrębne grupy dialektów niechęć trwała siłą rozpędu i poszczególne języki próbowały coś zrobić, aby zbliżyć się do stanu idealnego, gdy każda sylaba kończy się na samogłoskę.¹ Jeśli po sekwencji *CoR wypadała granica między sylabami, to albo – jak w językach wschodniosłowiańskich – wstawiano po *R dodatkowe *o (*CoRo), albo – jak w pozostałych językach – zamieniano miejscami *R i samogłoskę. Ta zamiana miejsc to właśnie przestawka płynnych, natomiast wschodniosłowiańskie zduplikowanie sylaby nazywamy pełnogłosem. W języku polskim i w grupie łużyckiej wynikiem przestawki było *CRo, natomiast w językach południowosłowiańskich oraz w grupie czesko-słowackiej – *CRa. Oto dwa charakterystyczne przykłady: *borda ‘broda’ i *golva ‘głowa’:

prasłowiański	polski	górnołużycki	czeski	bułgarski	rosyjski
*borda	broda	broda	brada	bradá	borodá
*golva	głowa	hłowa	hlava	glavá	golová

Dodajmy jeszcze jeden szczegół, z pozoru marginalny, ale ważny dla dalszej dyskusji. Peryferyjne języki zachodniosłowiańskie na wybrzeżach Bałtyku potraktowały sekwencję *Cor tak samo jak *Cъr, to znaczy zredukowały samogłoskę, ale nie zamieniły jej miejscami z *r. W dialektach pomorskich (także tych, z których rozwinął się język kaszubski) powstały formy takie jak gard < *gъrdъ < *gordъ ‘gród’ albo darga < *dъrga < *dorga. Co prawda kaszubszczyzna uległa wpływom polskim i w większości przypadków przejęła formy z przestawką, ale te bez przestawki zachowały się w niektórych przypadkach jako archaizmy leksykalne; widzimy je także w nazwach miejscowych na całym Pomorzu, jak Białogard, Starogard, Gardziec², i w starych imionach pomorskich, jak Dargorad, Dargosław, Dargobąd (stąd nazwa wsi Dargobądz na Wolinie), w których Dargo- odpowiada polskiemu Drogo-, czeskiemu Draho-, serbsko-chorwackiemu Drago- itd.

Imiona z czasownikiem i sławą a stosunki polsko-czeskie

Uzbrojeni w tę wiedzę przyjrzyjmy się dwóm czasownikom słowiańskim: *vortiti ‘wrócić’ i *voldati ‘władać, posiadać’. Ten drugi – po zajściu przestawki płynnych – powinien brzmieć po polsku włodać (zachowaliśmy zresztą pokrewne formy włodarz i włość). Forma włodać jest wielokrotnie poświadczona w tekstach z XV w. Także dzisiejsze słowo władza brzmiało wówcza włodza, a obok słowa własny istniały starsze odpowiedniki: włostny lub włosny. Warianty władać, władza, własny wykazują rozwój podobny jak w języku czeskim – i nie jest to przypadek, bo mamy do czynienia z bohemizmami, czyli skutkami wpływu czeskiego na język polski. Takich przypadków było wiele, ponieważ przez kilka stuleci (XIV–XVI w.) język czeski cieszył się znacznym prestiżem regionalnym i w uszach Polaków z tego okresu wymowa czeska brzmiała modnie i wytwornie.

Tryb rozkazujący od *vortiti brzmiał *vorti (staropolskie wroci, dzisiejsze wróć). Czasownik *voldati miał starszy synonim *volsti = *vold- + *-ti, który tworzył tryb rozkazujący *voldi. Słowiańskie dwuczłonowe imiona osobowe o charakterze życzącym często zawierały na pierwszym miejscu czasownik użyty w formie identycznej z rozkaźnikiem. Jako przykłady mogą nam posłużyć imiona *Vorti-slavъ (o etymologicznym znaczeniu ‘niech przywróci sławę’) i *Voldi-slavъ (‘niech posiada sławę’). W języku staropolskim oczywiście widzimy skutki przestawki płynnych: Wrocisław, Włodzisław. To drugie imię nosiło kilku władców Polski (których, notabene, gdyby nie wpływy czeskie, nazywalibyśmy włodźcami).³ Jednak ich imię zachowało się nie w oryginalnej postaci staropolskiej, ale w wersji zbohemizowanej jako Władysław. Wpływ czeski widać nie tylko w samogłosce pierwszej sylaby, ale także w braku zmiękczenia (-dy- zamiast -dzi-). Zastąpieniu Włodzisława przez Władysława sprzyjał fakt, że w tekstach łacińskich konwencjonalnie używano wersji nazw własnych wzorowanych na wymowie czeskiej: Wladislaus, Ladislaus. Mimo tej zmiany zdrobnieniem od Władysława nadal może być nie tylko Władek, ale równie dobrze Włodek.⁴

W języku staroczeskim istniały imiona Vratislav i Vladislav, odpowiadające polskim Wrocisław i Włodzisław. W tym drugim nagłosowa grupa spółgłosek bywała upraszczana: Vladislav > Ladislav. Ponieważ akcent padał na pierwszą sylabę, druga mogła ulec redukcji aż do zaniku samogłoski: Ladislav > Ladslav > Laclav. W tej uproszczonej wersji język węgierski zapożyczył to imię jako László. Analogicznie mamy też Vratislav > Vraclav. Dłuższe i krótsze formy imion używane były równolegle.

Nie wszyscy wiedzą, że mniej więcej do XV w. również język polski miał akcent inicjalny (nacisk wyrazowy na pierwszej sylabie). Z tego powodu trzysylabowe imiona osobowe również często środkową samogłoskę i tworzyły dwusylabowe warianty oboczne, np. *Kazi-mirъ > Kazimir > Kaźmir albo *Vętje-slavъ > Więcesław > Więcsław > Więcław. Tej ostatniej formie odpowiada czeskie imię książęco-królewskie Vácslav > Václav (z nosówką zachowaną w zlatynizowanej wersji Wenceslaus). W Polsce czeska wersja Wacław zastąpiła rodzimego Więcesława/Więcława.⁵

Od imion do nazw grodów

Ale mniejsza o Wacków i Więcków, zajmujemy się bowiem Wrocisławem i Włodzisławem. W ich przypadku oboczne wersje skrócone brzmiały Wrocław i Włocław. Czy imiona te coś przypominają? Oczywiście – nazwy kilku miast polskich. Skojarzenie to jest słuszne, bo staropolskie nazwy miejscowości często tworzone były według schematu: przymiotnik dzierżawczy od imienia założyciela lub pierwszego właściciela + rzeczownik oznaczający typ miejscowości. W przypadku ważnych ośrodków regionalnych z reguły rzeczownikiem był *gordъ > gród (rodzaj gramatyczny męski). A ponieważ był to człon domyślny, czyli oczywisty w danym kontekście, można go było pominąć, pozostawiając sam przymiotnik.

Szczególne popularną końcówką dzierżawczą w początkach polszczyzny był prasłowiański formant *-jь. Na przykład od imienia *Per-myslъ > polskie Przemysł można było utworzyć nazwę *Per-mysljь (gordъ) ‘gród Przemysła’ > Przemyśl.⁶ Charakterystyczną cechą końcówki *-jь było to, że końcowa samogłoska słaba *ь zanikała, a *j łączyło się z poprzedzającą spółgłoską, powodując szczególny rodzaj zmiękczenia (zwany jotacją). W konsekwencji przymiotnik dzierżawczy różnił się od imienia osobowego tylko tym, że jego spółgłoska wygłosowa była zmiękczona.

W niektórych przypadkach (Przemysł/Przemyśl, Poznan/Poznań, Dargobąd/Dargobądz) efekty jotacji były widoczne gołym okiem. Ale jeśli imię kończyło się na spółgłoskę wargową – najczęściej [m] lub [v] – efektem zmiękczenia było wargowo-palatalne [m^j], [v^j], zapisywane w epoce średniopolskiej jako „kreskowane” ḿ, ẃ. Pod koniec XVI w. spółgłoski te straciły miękkość na końcu wyrazu. Wskutek tego np. imię osobowe Jarosław i pochodząca od niego nazwa miejscowa Jarosłaẃ zaczęły być wymawiane identycznie. Pozostała tylko różnica w odmianie, bo dawna miękkość jest nadal widoczna w połączeniu z końcówkami przypadków gramatycznych. Na przykład dopełniacz od imienia brzmi Jarosława, a od nazwy miasta – Jarosławia. Podobnie imię Radom (skrót od Radomira lub Radomysła) miało dopełniacz Radoma, ale miasto Radom (dawniej Radoḿ) pozostaje miękkotematowe: Radomia.

Wrocław, Włocławek, Inowrocław i Wodzisław, czyli Vratislavia a Vladislavia

Jak łatwo się domyślić, nazwa Wrocław (dawniej Wrocłaẃ, dopełniacz Wrocławia) jest formą dzierżawczą od imienia Wrocław = Wrocisław (dopełniacz Wrocława, Wrocisława). Dawna „pełna” forma Wrocisłaẃ gród odzwierciedlona jest w łacińskim zwrocie Vratislavia urbs (z feminizacją gramatyczną, bo łacińskie urbs było rodzaju żeńskiego). W formie zlatynizowanej widać typowy w takich razach wpływ czeski. Miasto w najstarszym okresie swojej ponadtysiącletniej historii znajdowało się na pograniczu wpływów politycznych i językowych Polski i Czech. Przechodziło z rąk Przemyślidów do rąk Piastów lub na odwrót, trudno więc ustalić, w jakim języku nadano mu nazwę pierwotnie i czy upamiętniono w ten sposób jakiegoś polskiego Wrocisława, czy czeskiego Vratislava. W najstarszych zapisach historycznych z XI w. widoczny jest polsko-łużycki wariant przestawki płynnych, ale jeśli nazwę nadano przed zajęciem Śląska przez Mieszka I (ok. 985 r.), forma *Wrocisłaẃ/Wrocłaẃ mogła być spolszczeniem starszej nazwy czeskiej. Dzisiejsza wersja czeska, Vratislav, jest rodzaju żeńskiego, co wskazuje, że nie kontynuuje ona bezpośrednio nazwy pierwotnej, tylko została utworzona wstecznie od łacińskiego Vratislavia. Sąsiedzi niemieckojęzyczni adaptowali nazwę Wrocławia na najrozmaitsze sposoby (Wratislau, Wrezlau, Bretzlau itp.), zanim utrwaliła się ostatecznie forma Breslau, w której [br] jest próbą oddania słowiańskiego [vr].

Z kolei pewien Włodzisław (którego dokładną tożsamość trudno ustalić po tysiącu lat, zwłaszcza że nosicieli tego imienia był legion) dał początek nazwie miasta Włodzisłaẃ (zapisywanej od XII w. w wersji zlatynizowanej jako Wladislaw lub Vladislavia). Miasto powstało na Kujawach, u ujścia Zgłowiączki do Wisły. Po utracie środkowej sylaby nazwa przekształciła się we Włodsłaẃ > Włocłaẃ. Dziś używamy tej nazwy w formie zdrobniałej, Włocławek (czyli ‘mały Włocław’). Możliwe, że zdrobnienie (w XVI w. zapisywane także Włodsławek) odnosiło się pierwotnie do osady kościelnej, która powstała obok starszego miasta książęcego, a zyskała na znaczeniu, gdy w czasach dominacji krzyżackiej nad dolną Wisłą „duży” Włocław (kilka razy gruntownie złupiony) stracił znaczenie jako centrum polityczne i handlowe. Warto zauważyć, że przymiotnik od nazwy miasta brzmi włocławski, nie *włocławecki, jest więc pierwotniejszy niż obecna nazwa.

Już pod koniec XII w. dokumenty nazywają miasto vetus Vladislavia, a nieco później senis Wlodislavia, czyli „stary” Włodzisław. Działo się tak dlatego, że na Kujawach Zachodnich osadnicy wywodzący się z Włodzisławia założyli „młody” Włodzisław – po łacinie novus Wladislaw lub Vladislavia iunior. W ten sposób oddawano polską nazwę Junowłodzisłaẃ, latynizowaną od XIII w. jako Junivladislavia. Pierwszym elementem złożenia był tu słowiański przymiotnik *junъ ‘młody’ (spokrewniony zresztą z łacińskim iuvenis ‘młody’ i iunior ‘młodszy’). W języku staropolskim zdarzała się zmiana fonetyczna ju > ji > i; tak powstała oboczna forma Inowłodsłaẃ > Inowłocław. Jej nieprzejrzystość, utrudniająca dostrzeżenie związku etymologicznego z Włocławiem/Włocławkiem, umożliwiła zajście nieregularnego rozpodobnienia fonetycznego: pierwsze ł (wymawiane jeszcze jako spółgłoska boczna [ɫ]) zmieniło się w [r]. W ten sposób powstała obecna nazwa Inowrocław, która zaczęła wypierać Inowłocław na przełomie XVI i XVII w.

Włocławek i Inowrocław to niejedyne polskie miasta związane z imieniem Włodzisław. Mamy jeszcze Wodzisław w województwie świętokrzyskim, który uzyskał prawa miejskie w XIV w. jako własność (albo jak mówiono wówczas, włostność) królewska. Panował wówczas Włodzisław Łoktek, znany dziś jako Władysław Łokietek, i bardzo możliwe, że właśnie (włostnie, włośnie) od jego imienia urobiono nazwę miasta. Nazwa występowała pierwotnie jako Włodzisłaẃ, ale od XVI w. spotykamy już wariant bez pierwszego ł, co także było formą rozpodobnienia fonetycznego. Podobne było pochodzenie nazwy Wodzisławia Śląskiego, o czym świadczą choćby jej formy obcojęzyczne: niemiecka Loslau z polskiego *Włocław i łacińskie Loslavia, Wlodislavia, Vladislavia. Różnica jest tylko taka, że patronem miasta śląskiego (lokowanego znacznie wcześniej) musiał być jakiś inny Włodzisław.

Wątek pomorski i nieco tajemnicza Warszawa

A teraz wróćmy do Wrocisława vel Vratislava. Z języka staro-wschodnio-słowiańskiego znamy też bojarskie imię Vorotislav (z pełnogłosem zamiast przestawki płynnych). Prasłowiański *Vorti-slavъ zostawił ponadto specyficzne ślady na Pomorzu, gdzie lokalny rozwój fonetyczny wygenerował formę Vartislav (w ortografii spolszczonej Warcisław). Imię to było bardzo popularne choćby w dynastii Gryfitów, której założycielem był książę Warcisław I, a także w dynastii Sobiesławiców, władających Pomorzem Gdańskim. Analogicznie do skrócenia Wrocisław > Wrocław mamy też Warcisław > Warc(s)ław, a stąd zdrobnienie Warcek, ewentualnie Warsz lub Warszek (patrz zachodniopomorskie nazwy miejscowości: Warszkowo, Warszkówko (niemieckie Alt/Neu Warschow). Nazwy takie nie są ograniczone do okolic wybrzeża Bałtyku, bo Pomorzanie w początkach historii Polski sięgali daleko na południe (Ziemia Chełmińska, Ziemia Dobrzyńska) i migrowali wzdłuż Wisły, zakładając osady rybackie i handlowe nawet w głębi Mazowsza. Ktoś, kto pochodził z rodu Warsza, nosił przydomek Warszewic. Miejscowość zamieszkana przez takich potomków nazywała się Warszewice, jak wieś między Chełmnem a Toruniem, założona w początkach XIII w.

Także na cześć jakiegoś Warcisława (a dla przyjaciół Warsza) nazwano osadę nad Wisłą w pobliżu grodu zbudowanego w Jazdowie przez książąt mazowieckich. Strzegł on portu rzecznego w Solcu i brodu łączącego Solec z Kamieniem na drugim brzegu rzeki. Nazwa była dzierżawcza, przymiotnikowa, rodzaju żeńskiego (bo towarzyszył jej domyślnie rzeczownik wieś, choć osada uzyskała prawa miejskie już w XIII w.), a brzmiała Warszewa ‘należąca do Warsza’, z późniejszą rzadką formą wariantywną Warszowa. Warszewa nabrała znaczenia w drugiej połowie XVI w., gdy stała się miejscem obrad sejmów Rzeczypospolitej i wolnych elekcji. W tym czasie zaczął się szerzyć nowy wariant jej nazwy, Warszawa (sporadycznie spotykany już w XV w.), ale Warszewa pozostawała przez pewien czas w użyciu. Jan Kochanowski, pisząc o moście przez Wisłę otwartym w 1573 r., nazywa go jeszcze mostem warszewskim, a Sebastian Klonowic we Flisie (1595) pisze: płynąc do Warszewy. Po roku 1600 pierwotny wariant nazwy występuje już tylko wyjątkowo.

Dlaczego Warszewa zmieniła się w Warszawę? Niewiele na ten temat wiadomo, choć zmiana ta nie jest całkiem izolowana. Podobnie ewoluowała inna nazwa miejscowa nad Wisłą: Nieszewa ~ Nieszowa > Nieszawa (od imienia Niesz, czyli skróconej formy imion takich jak Niegosław lub Niegomir). Zwykle uważa się, że przyczyną była hiperpoprawność. W dialekcie mazowieckim samogłoska prasłowiańska *ě często występuje jako e w kontekstach fonetycznych, w których inne dialekty polskie przeprowadziły przegłos *ě > a (między spółgłoską wargową a twardą przedniojęzykową: niewiesta, wietråk ‘wiatrak’, zawiesa ‘zawias’, powiedać). Także na Mazowszu (aczkolwiek nie tylko) sekwencje ja-, ra- zamieniały się w je-, re- (jebłko, redło). No i wreszcie -ar- przechodziło w -er- w formach czasowników i w słowach odczasownikowych (umer ‘umarł’, poderty ‘podarty’, uperty ‘uparty’). Wszystkie te cechy mazowieckie są bardzo stare. Argumentacja brzmi zatem następująco: ponieważ ogólnopolskiemu a odpowiadało często mazowieckie e, mówiący mogli (błędnie) postrzegać formę Warszewa jako regionalną i „poprawiać” ją, zamieniając e na a.

Trzeba jednak podkreślić, że otoczenie fonetyczne, w jakim miałaby była zajść taka korekta, jest zupełnie inne niż w opisanych wyżej przypadkach. Brak zatem wiarygodnej motywacji do zinterpretowania Warszewy jako formy gwarowej, bo przecież wykształceni Polacy nie mieli podstaw do uważania dowolnego e za niepoprawne – także w kontekstach, w których język ogólny i gwary regionalne nie wykazywały różnic. Moim zdaniem szczegółowe wyjaśnienie nazwy Warszawa wymaga dalszych badań.

Warszewka, wieś w powiecie płockim, była sobie Warszewką jeszcze w XIX w., ale w XX w. na wzór Warszawy została urzędowo Warszawką. Do tradycyjnej nazwy wróciła oficjalnie 1 stycznia 2003 r. Nie udało mi się dotrzeć do uzasadnienia tej zmiany, ale gdyby ktoś z Czytelników wiedział coś na ten temat, będę wdzięczny za informacje.

Podsumowanie w kilku punktach

Każdy Władek ma historyczne prawo być Włodkiem.
Włocławek i Inowrocław miały wspólnego przodka, a ich dalszym krewnym jest np. Władysławowo.
Inowrocław nie ma etymologicznych związków z Wrocławiem, natomiast Warszawa – owszem, jak najbardziej.

Przypisy

Stanu tego (do którego najbardziej zbliżył się język staro-cerkiewno-słowiański) nigdy nie osiągnęły w pełni, bo zanim udało się zlikwidować ostatnie sylaby zamknięte, zaczął się zanik słabych jerów (*ь, *ъ), wskutek czego powstało znowu mnóstwo słów zakończonych na spółgłoski i nowych grup spółgłoskowych wewnątrz wyrazów. Słowianie pogodzili się z porażką i nie mając innego wyjścia, pokochali spółgłoski nawet w połączeniach, na których można sobie połamać język. ↩︎
Etymologicznie Gardziec to to samo co Grójec; obie nazwy pochodzą od rzeczownika pospolitego *gordьcь ‘gródek’. Nazwa Grójca pierwotnie brzmiała Grodziec, a w dopełniaczu Grodźca, co uprościło się fonetycznie, dając Grojca. Rozbieżność między mianownikiem a przypadkami zależnymi wyrównano, tworząc nowy mianownik, Grojec. Przed spółgłoskami płynnymi i półsamogłoskami w starszej polszczyźnie często widzimy wahania wymowy o/ó (sojka/sójka, zbojca/zbójca); we współczesnej polszczyźnie zwyciężył wariant Grójec/Grójca. ↩︎
Słowiański rdzeń czasownikowy *vold- ma dokładny odpowiednik germański *wald- (por. angielskie wield ‘władać’), który również występuje w licznych imionach osobowych, np. *Xari-waldaz ‘władający wojskiem’ (angielskie Harold, skandynawskie Harald). Słowiański *Voldi-měrъ (Włodzimierz) i germański *Walda-mēriz (Waldemar) odpowiadają sobie na tyle dokładnie, że imię słowiańskie (popularne od czasów Włodzimierza Świętosławica, władcy Rusi Kijowskiej) można z wysokim prawdopodobieństwem uznać za kalkę z języków germańskich. Innymi słowy, Włodek i Waldek są bliskimi kuzynami. ↩︎
Można to porównać z sytuacją w języku rosyjskim, gdzie staro-wschodnio-słowiańskie imię Volodiměrъ (z pełnogłosem) zostało zastąpione przez cerkiewizm Vladiměrъ (z przestawką typu południowosłowiańskiego) i ostatecznie przekształcone na Vladímir pod wpływem licznych imion z elementem -mirъ, ale zdrobnienia Volódja, Volódʹka, Vóva ewidentnie pochodzą od pierwotnego wariantu z pełnogłosem (zachowanym w ukraińskim Volodýmyr). ↩︎
Staro-wschodnio-słowiańskim wariantem tego imienia był Vęčeslavъ, kontynuowany jako rosyjski Vjačesláv (Wiaczesław) itd. ↩︎
Przymiotniki takie zachowały się w niewielkiej liczbie we współczesnym języku polskim (w odmianie złożonej: człowieczy, książęcy, zwierzęcy). ↩︎

Opis ilustracji

Ryc. 1. Włodzisław (Wladislaus) Łoktek (1260−1333, król Polski od 1320 r.). Grafika z Tygodnika Ilustrowanego (1878) na podstawie drzeworytu z Kroniki świata Marcina Bielskiego (1554). Podobizna króla jest oczywiście fantazyjna, podobnie jak portret autorstwa Jana Matejki, przedstawiający Łokietka z sarmackimi wąsiskami. Źródło: Biblioteka Narodowa/Polona (domena publiczna).
Ryc. 2. Varsovia, Georg Braun (1618). Panorama Warszawy w latach osiemdziesiątych XVI w. Po prawej stronie widać sławny półkilometrowy „most warszewski”, którego budowę rozpoczęto za panowania Zygmunta Augusta i zakończono wkrótce po jego śmierci. Most zawalił się pod naporem wiosennej kry w 1603 r. Latynizacja Varsovia być może pochodzi od wariantu nazwy miasta Warszowa, ale końcówka -ovia była tak częsta w łacińskich nazwach miast, że mogła zostać użyta przez analogię. Źródło: Biblioteka Narodowa/Polona (domena publiczna).

Ab ovo, czyli wielkanocna etymologia jajeczna

25/03/202426/03/2024 Piotr GąsiorowskiLeave a comment

Co było pierwsze, jajo czy kura?

Badania archeologiczne i genetyczne sugerują, że kury (Gallus gallus domesticus) udomowiono mniej więcej na początku II tysiąclecia p.n.e. (często podawane wcześniejsze datowania są mało wiarygodne). Przodkiem kur był głównie dziki podgatunek G. g. spadiceus, zamieszkujący (także w naszych czasach) lasy południowo-zachodnich Chin, Tajlandii i Birmy. Z tej praojczyzny kur ich hodowla rozszerzyła się szybko na całą Azję Południową, a dzięki żeglarzom austronezyjskim również na wyspy Oceanii. Tam, gdzie żyły inne dzikie gatunki i podgatunki rodzaju Gallus – na subkontynencie indyjskim wraz z Cejlonem, w Indochinach, na Filipinach i wyspach Indonezji – krzyżowały się one z drobiem domowym i dodawały swój skromniejszy wkład do jego DNA. Z Indii już około 1200 lat p.n.e. hodowla kur dotarła do Iranu i Mezopotamii. Na początku I tysiąclecia p.n.e. kury były rozpowszechnione na Bliskim Wschodzie; zaczęły też pojawiać się w Afryce i w Europie.¹ Od VIII w. p.n.e., zapewne dzięki Fenicjanom i Grekom, hodowano kury na wybrzeżach Morza Śródziemnego, a około 500 r. p.n.e. można je było spotkać w Europie od Wielkiej Brytanii po Morze Czarne. Przodkowie Słowian poznali je nieco później.

Nie ma jednej indoeuropejskiej nazwy kur domowych. Zamiast tego mamy nazwy lokalne, zwykle o przejrzystej etymologii. Na przykład w językach germańskich koguta nazywano *xanan-/*xanin- (mianownik *xanô, patrz niemieckie Hahn, staroangielskie hana), co pierwotnie oznaczało ‘śpiewaka’ lub ‘śpiewającego ptaka’ (praindoeuropejskie *kan-on-). Nie znaczy to, że znaczenie ‘kogut’ jest praindoeuropejskie; zostało po prostu przeniesione na nowo poznanego ptaka o donośnym głosie. Różne pochodne od tego słowa oznaczały z kolei kurę lub kurczaka (stąd niemieckie Huhn, angielskie hen itd.). Nie brakuje też nazw ewidentnie onomatopeicznych, jak *kukka- > angielskie cock, a do tego cała seria germańskich pochodnych od podstawy słowotwórczej *kjuk-, w tym angielskie chicken i staronordyjskie kjúklingr.

Tymczasem wspólne słowo oznaczające ‘jajo’ jest starsze o tysiąclecia i szeroko rozpowszechnione w językach indoeuropejskich. A zatem z językowego punktu widzenia jajo (przynajmniej indoeuropejskie) jest starsze od kury. W naszej części świata na długo przed pojawieniem się kur zaczęto udomawiać gęsi, dostępne były zatem jaja gęsie. Jednak słowo o znaczeniu ‘jajo’ istniało wcześniej niż ptactwo domowe. Wybieranie jaj z gniazd dzikich ptaków było praktyką znaną ludziom od najdawniejszych czasów. Także symbolika jaja jako źródła życia jest znacznie starsza niż hodowla jakiegokolwiek gatunku drobiu. Ale za chwilę przekonamy się, że jeśli chodzi o etymologię, od jaja starszy jest ptak.

Od ptaka do jaja

Znamy kilka praindoeuropejskich słów oznaczających różne gatunki ptaków. Istniało też słowo ogólne, obejmujące wszelkie ptactwo: *h₂awi-/*h₂wej-. Od tego prasłowa pochodzi na przykład łacińskie avis. Niemal wszyscy specjaliści są zgodni, że to od tej indoeuropejskiej podstawy utworzono słowo pochodne, rekonstruowane tradycyjnie jako *ōwjom ‘jajo’. Szczegóły pokrewieństwa między ‘ptakiem’ a ‘jajem’ są jednak trudne do zrekonstruowania. Przeważa opinia, że mamy do czynienia z formą przymiotnikową zawierającą wzdłużoną samogłoskę *o, której towarzyszy przyrostek samogłoskowy o znaczeniu dzierżawczym tzn. *h₂ōwi- + *–ó- → *h₂ōwjó- ‘należące do ptaka’. Trzeba ten pogląd traktować z pewną rezerwą, bo niezależne przykłady takiego procesu słowotwórczego są nieliczne, trudno więc uznać zagadkę pochodzenia ‘jaja’ za w pełni rozwiązaną. Ponieważ jednak hipotezy alternatywne budzą jeszcze poważniejsze zastrzeżenia, przyjmijmy roboczo, że rekonstrukcja *h₂ōwjóm jest poprawna. Na jej korzyść świadczą formy zachodnioirańskie, takie jak średnioperskie xāyag < *Hāwya(-ka)- < *h₂ōwjo- (z przyrostkiem zdrabniającym). W tej grupie języków spółgłoska *h₂ zachowała się na początku wyrazu jako h- lub x- (wymawiane jak polskie ch), można więc uznać jej obecność w ‘jaju’ za potwierdzoną. Ogólnie zresztą języki irańskie zachowały praindoeropejską nazwę jaja bardzo dobrze, z czym kontrastuje jej zanik w językach indoaryjskich: w sanskrycie widzimy zamiast starej formy neologizm āṇḍá- ‘jajo’ (oznaczający także ‘jądro męskie’).

Kombinacja dźwięków *-ōwj- (z dwiema półsamogłoskami po długiej samogłosce) była rzadka i nietypowa; łatwo ulegała nieregularnemu uproszczeniu przez utratę którejkolwiek z półsamogłosek. Powstawały wówczas warianty *h₂ōwom lub *h₂ōjom. Pierwszy z nich widzimy w łacińskim ōvum, a drugi w słowiańskim *aje (do którego jeszcze wrócimy).² W języku starogreckim nastąpiła prawdopodobnie asymilacja *ōwjóm > *ōjjón > ōión (z wariantami dialektalnymi nie zawsze łatwymi do wytłumaczenia). W grece hellenistycznej długi dyftong ōi stracił drugi element: ōión zmieniło się w ōón. Stąd mamy w terminologii naukowej grecki element słowotwórczy oo- (np. oocyt ‘niedojrzała komórka jajowa’, oogeneza ‘powstawanie jaja’, oologia ‘nauka o jajach’). Natomiast owulacja ma etymologię łacińską (od średniowiecznego łacińskiego ovulum ‘jajeczko’, czyli zdrobnienia od ovum). Łaciński zwrot ab ōvō, oznaczający dosłownie ‘od jaja’, a metaforycznie ‘od samego początku’, wprowadził Horacy, który był zdania, że dobry poeta powinien wzorem Homera zaczynać opowieść in mediās rēs (czyli wkraczając w środek akcji), natomiast opowiadanie w nudnym porządku chronologicznym, poczynając od chwili, gdy z jaja złożonego przez Ledę wykluła się Helena, należy pozostawić grafomanom.

W epoce hellenistycznej greckie ōón miało liczbę mnogą ōá. Z rodzajnikiem określonym tworzyło połączenie ta ōá. W grece średniowiecznej samogłoska ō uległa skróceniu. Dalszy rozwój fonetyczny wyglądał mniej więcej tak: [taoa] > [tawa] > [tava] > dzisiejsze greckie [tavɣa] (pisane ta abgá) ‘(te) jaja’. Od formy tej urobiono współczesną postać liczby pojedynczej, to abgó [avɣo]. Związek tego wyrazu ze starogreckim ōión jest jak najbardziej realny, ale przestał być oczywisty.

W języku praceltyckim dawne *ō poza sylabą końcową zmieniło się w *ā, stąd praceltyckie *āwjom ‘jajo’. Słowo to zachowało się w brytońskiej grupie języków celtyckich, dając na przykład walijskie wy, wymawiane jako długi jednosylabowy dyftong [uːɨ], i bretońskie vi. Na tym zakończę przegląd, bo rozważania na temat albańskich czy armeńskich nazw jaja prowadziłyby do dyskusji zanadto specjalistycznej.

Osobliwe jaja germańskie i kłopoty z porozumieniem się po angielsku

Rozwój germańskiej nazwy jaja był mniej więcej następujący: *h₂ōwjo- > *ōwjo- > *owjo- > *ojjo- > pragermańskie *ajja-. I tu zaczyna się jedno z dziwniejszych rozwidleń ewolucyjnych w historii języków germańskich. Na samym początku swojej historii rozpadły się one na dwie gałęzie: wschodnią (obecnie wymarłą) i północnozachodnią. Ta druga wkrótce uległa kolejnemu rozszczepieniu na grupę zachodniogermańską (języki takie jak niemiecki, niderlandzki, fryzyjski czy angielski) i północnogermańską, czyli skandynawską (tu należą islandzki, norweski, farerski, duński i szwedzki). Sekwencja *-jj- rozwinęła się na trzy różne sposoby: w grupie wschodniogermańskiej powstało z niej *-ddj-, w północnogermańskiej *-ggj-, a w zachodniogermańskiej *-ij- (pierwsze *j utraciło charakter spółgłoski i połączyło się w dyftong z poprzedzającą je samogłoską).³ W konsekwencji nazwa jaja rozwinęła się odpowiednio we wschodniogermańskie *addja-, północnogermańskie *aggja- i zachodniogermańskie *aija-.

Jedynym językiem wschodniogermańskim, jaki zachował się w zabytkach pisanych, był gocki. Dysponujemy częściowym przekładem Biblii na ten język, spisanym ok. 369 r., ale tak się składa, że nie ma w tym przekładzie mowy o jajach. Jednakże Goci w początkach naszej ery stworzyli państwo na terenach dzisiejszej Ukrainy, a choć zostało ono zniszczone przez Hunów pod koniec IV w., jeden z dialektów gockich istniał na Krymie jeszcze w XVI w. (była o tym mowa tutaj). Lista około setki słów, jakie z niego wynotowano, zawiera krymskogockie ada, przetłumaczone jako ‘jajo’, ale prawdopodobnie będące formą liczby mnogiej (oczekiwane formy w klasycznym biblijnym gockim brzmiałyby: l.poj. *addi/l.mn. *addja). Jest to jeden z dowodów na to, że język Gotów krymskich był w rzeczy samej wschodniogermański.

Jajo zachodniogermańskie, czyli *aija-, reprezentowane jest np. przez niemieckie Ei i staroangielskie ǣġ, wymawiane [æːj].⁴ W grupie zachodniogermańskiej przesunięto ‘jajo’ do deklinacji tzw. tematów na *-z rodzaju nijakiego. Oznacza to w praktyce, że w liczbie mnogiej dawną końcówkę *-ō zastąpiło *-izō > zachodniogermańskie *-iru > staroangielskie -ru. Zatem po staroangielsku na jaja mówiło się ǣġru [æːjrʊ]. W języku średnioangielskim (XI–XV w.), a w każdym razie w jego dialektach południowych, jajo nazywało się ei, a jaja eiren.⁵ Formy te pisano też ey/eyren. Dla porównania – współczesny język niemiecki ma Ei/Eier (stąd ajerkoniak, czyli koniak z jajami). Podobieństwo jest naturalne i oczekiwane, bo języki angielski i niemiecki są bliskimi kuzynami.

Ale skąd w takim razie wzięło się dzisiejsze angielskie egg? Przywędrowało z północy, gdzie od VIII–IX w. osiedlali się Skandynawowie mówiący dialektami języka staronordyjskiego. W ich języku jajo nazywało się egg < *aggja- (patrz dzisiejsze duńskie æg, szwedzkie ägg, islandzkie i norweskie egg). Ludność północnej Anglii była mieszana etnicznie i w dużym stopniu dwujęzyczna, toteż dialekty angielskie tego regionu przejęły bardzo wiele słów północnogermańskich. Jak przystało na zapożyczenie, egg zostało zaliczone do najbardziej regularnej klasy rzeczowników, otrzymując liczbę mnogą egges (dzisiejsze eggs). Choć słowa ei/eiren i egg/egges były z sobą blisko spokrewnione, odrębny rozwój zachodniogermański i skandynawski spowodował, że przestały brzmieć podobnie. Z biegiem czasu nazwa zapożyczona od wikingów rozszerzała swój zasięg na południe, wypierając oryginalne słowo staroangielskie.

William Caxton, pierwszy drukarz angielski, zwierzał się w przedmowie do wydanego przez siebie w roku 1490 przekładu Eneidy, jak trudno jest wydawcy ustalić jeden standard literacki dla języka angielskiego z powodu zmian językowych i współistniejących różnorodnych wariantów. Zilustrował swoje rozważania anegdotą o tym, jak pewien kupiec z północy, czekający wraz z towarzyszami u wybrzeży Kentu na pomyślne warunki, aby wyruszyć w rejs do niderlandzkiej Zelandii, udał się do gospodarstwa na lądzie, żeby kupić nieco żywności. Poprosił gospodynię o egges, ta zaś, nie rozumiejąc, o co gościowi chodzi, odparła, że nie rozumie po francusku. Na to kupiec zapałał złością, ponieważ także nie znał francuskiego, powtarzał jednak, że życzy sobie egges. Dopiero gdy ktoś lepiej zorientowany w regionalnych dialektach wytłumaczył gospodyni, że chodzi o eyren, zakupy doszły do skutku.

Słowiańskie jaje i – za przeproszeniem – jajca

Wspomniałem już wyżej, że *h₂ōwjom > *ō(w)jom dało prasłowiańskie *aje. Był to rozwój całkowicie regularny, bo zarówno dawne *ā, jak i *ō utożsamiły się jako prasłowiańskie *a, a ich krótkie odpowiedniki zlały się w *o. Już w języku prasłowiańskim w sekwencji *jo sąsiedztwo „miękkiej” półsamogłoski powodowało zmianę *o w *e, mamy zatem następujący ciąg form: *ōjo- > *ajo- > *aje. Słowianie już w tych prastarych czasach uwielbiali zdrobnienia. Najczęściej używanym sufiksem zdrabniającym było *-iko-, które w języku prasłowiańskim przekształciło się w *-ьko-, a następnie w *-ьce (wskutek procesu znanego jako palatalizacja progresywna). Obok słowa *aje pojawiło się zatem *ajьce. Słowiańska niechęć do rozpoczynania wyrazu samogłoską powodowała, że słowa zaczynające się na *a- otrzymywały regularnie „podpórkę” fonetyczną w postaci półsamogłoski *j. Proces ten długo pozostał żywy w gwarach polskich – zob. ludowe formy imion takie jak Jagna (od Agnieszki) albo Jambroży. Mamy zatem prasłowiańskie *agnę, *ablъko, ale polskie jagnię, jabłko. Z tego samego powodu *aje, *ajьce przekształciły się w staropolskie (piętnastowieczne) jaje, jajce, a w liczbie mnogiej jaja, jajca.

W XVI w. jaje było formą wyłączną (nie istniał jeszcze wariant jajo), nastąpiła jednak dziwna redystrybucja form odmiany. Liczba pojedyncza jajce wyszła z użycia, rzadka stała się także liczba mnoga jaja. Pozostałe formy, osierocone, postanowiły się połączyć w nową parę. Dlatego w szesnastowiecznej polszczyźnie mamy rzeczownik jaje, którego liczba mnoga brzmi niemal zawsze jajca.⁶ Dotyczyło to zarówno jajec (rzadko jåj)⁷ ptasich, jak i jajec (jąder) męskich. Zilustruję to dwiema fraszkami Jana Kochanowskiego z Czarnolasu (1584). W pierwszej (Na ucztę) narzeka on na wygórowane ceny toalet publicznych (zwanych wychodami) w renesansowym Krakowie:

Szeląg dam od wychodu, nie zjem, jeno jaje:
Drożej sram, niźli jadam; złe to obyczaje.

W drugiej fraszce (zatytułowanej Do fraszek) istotna jest dwuznaczność ostatniego słowa:

Fraszki, za wszeteczne was ludzie poczytają
I dlatego was pewnie uwałaszyć mają.
A tak ja upominam: Nie mówcie plugawie,
Byście potym nie były z wałachy na trawie;
Ale mówcie przykładem mego Mikołajca:
„Co to niesiesz?” – „Gospodze, z odpuszczeniem: jajca”.⁸

Ale jaja! Ewolucja jajek nowopolskich

Tymczasem stary przyrostek *-ьce (widoczny także np. w słowach słońce i serce) w języku polskim zatracił swoją dawną funkcję zdrabniającą, podobnie jak jego odpowiednik męski *-ьcь (ociec, wieniec) i żeński *-ьca (owca). Polacy jednak nadal lubili zdrobnienia, toteż gdy stare się zużywały, tworzyli nowe za pomocą najbardziej produktywnych procesów słowotwórczych. Jako najpopularniejszy formant zdrabniający wyspecjalizował się przyrostek -ek/-ka/-ko (dający się zastosować w każdym rodzaju gramatycznym). Na wzór okno → okienko (w XV w. istniała jeszcze starsza forma okieńce) powstało nowe zdrobnienie, jåjko. Istnieje ono od czasów staropolskich, ale jeszcze w XVI w. znacznie ustępowało częstością występowania słowu jaje przynajmniej w tekstach (jak było w języku mówionym, nie mamy pojęcia). Miało jednak pewną drobną przewagę: liczba mnoga była całkowicie regularna: jåjka. Regularność produktywnych zdrobnień jest jedną z przyczyn ich popularności: jeśli dziecko nie jest pewne, czy powiedzieć w celowniku kotu, czy kotowi, może zastosować sprytny unik, mówiąc kotkowi. Ktoś, kto wahał się, czy użyć formy jajca, czy jaja, mógł wybrnąć z dylematu, mówiąc jåjka. Dlatego z biegiem czasu jajko i jajka coraz częściej zastępowały jaje i jajca.

Doszło wreszcie do tego, że słowo jajko zaczęło być odczuwane jako neutralne, niezdrobniałe, a jaje (od XIX w. zastępowane przez jajo na wzór rzeczowników twardotematowych) nabrało nacechowania formalnego albo zgrubiałego. Jego odmiana uległa wyrównaniu do zwykłych form rodzaju nijakiego: jajo/jaja, natomiast do liczby mnogiej jajca dorobiono analogiczną liczbę pojedynczą jajco. Mamy dziś zatem bogaty wybór form, z których w języku potocznym zdecydowanie dominuje jajko/jajka, rozumiane najczęściej w sensie dosłownym (jajko kurze itp.). Wariant jajo/jaja jest w tym znaczeniu bardziej formalny (i używany np. jako termin biologiczny), natomiast często stanowi synonim jądra i wówczas nabiera zabarwienia potocznego. Wariant jajco/jajca jest cokolwiek rubaszny. Zwykle używamy go w liczbie mnogiej w znaczeniu ‘wygłupy, kpiny’ lub ‘kłopotliwa, żenująca sytuacja’. Podobnie funkcjonują jaja, np. w wyrażeniu robić sobie jaja. Oczywiście robić sobie jajka można jedynie w sensie kulinarnym. Stara i szacowna forma jaje niemal całkowicie wyszła z obiegu. Może tylko czasem ktoś zacytuje fredrowskie od kury mędrsze jaje w wersji oryginalnej.

W ten sposób, wraz z neutralizacją słowa jajko, zużyło nam się kolejne zdrobnienie, tracąc swoją wartość ekspresywną. Ale od czego mamy słowotwórstwo? Dodajemy do jajka (lub, co na jedno wychodzi, do jajca) kolejny przyrostek zdrabniający i otrzymujemy jajeczko. A zatem życzę wszystkim Czytelnikom wesołego jaja, jajca, jajka lub jajeczka.

Przypisanki

O tym, skąd przyszły, świadczy starogreckie określenie koguta, używane m.in. przez Arystofanesa, persikòs órnis, czyli ‘perski ptak’. ↩︎
Rzecz szczególna: podczas gdy języki bałtyjskie całkowicie straciły odziedziczoną nazwę jaja, słowiańskie znakomicie ją zachowały. Przypomina to wspomnianą wyżej sytuację indoirańską. Być może bliskie związki kulturowe słowiańsko-irańskie miały wpływ na słownictwo dotyczące jaj. ↩︎
Dla porządku dodam, że równolegle pragermańskie *-ww- rozwinęło się we wschodnio- i północnogermańskie *-ggw- oraz w zachodniogermańskie *-uw-. Oba procesy były z sobą ściśle związane. ↩︎
Pomimo pisowni słowo ǣġ pochodzi od *āj < *aij i nigdy nie zawierało *g. Litera g była po prostu używana przez skrybów staroangielskich między innymi do zapisu głoski [j]. Taką „miękką” wymowę oznacza się dla wygody dzisiejszego czytelnika kropką: ġ. ↩︎
Z dodatkową końcówką liczby mnogiej -en dodaną do odziedziczonej formy ǣġru > eire, która widocznie wydawała się zbyt słabo nacechowana jako liczba mnoga. ↩︎
Istniała też liczba podwójna: dwie jai. ↩︎
Zaznaczam tu i poniżej (w słowie jåjko) samogłoskę „pochyloną” å [ɒ], cofniętą artykulacyjnie i wymawianą z lekkim zaokrągleniem warg. Kontynuowała ona staropolską samogłoskę długą, a w literackiej polszczyźnie mniej więcej do połowy XVIII w. była odróżniana od zwykłego a [a]. W wielu gwarach rozróżnienie nadal istnieje („ptok wysiaduje jojka”). ↩︎
Innymi słowy: „Jaśnie panie, za przeproszeniem – jaja”. Czasownik uwałaszyć oznacza ‘uczynić wałachem’, czyli ‘wykastrować’. ↩︎

Opis ilustracji

Ryc. 1. Bankiwa (Gallus gallus spadiceus), dziki protoplasta kur domowych. Foto: Sam Hambly 2023. Lokalizacja: Song Phi Nong, prowincja Phetchaburi, Tajlandia. Źródło: iNaturalist (licencja CC BY-NC 4.0).
Ryc. 2. Ukraińskie pisanki wielkanocne. Barwienie i zdobienie jaj znane są w wielu kulturach, ale europejskie jaja wielkanocne, zaadaptowane przez chrześcijaństwo, mogą kontynuować irańskie tradycje święta Nowego Roku (perskie Nowruz) obchodzonego w dniu równonocy wiosennej. Foto: Luba Petrusha 2011. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 3.0).

Wziąść: jeszcze jeden krótki wykład o względności norm

18/03/202418/03/2024 Piotr Gąsiorowski2 komentarze

Wpisy powiązane tematycznie: Czy znacie język polski? − Cykl

Zagajenie

Każdy, kto przejmuje się poprawnością językową, wie, że nie mówi się wziąść, tylko wziąć. Ale językoznawcę powinno interesować nie to, co obwieszczają stróże poprawności, tylko jak naprawdę działa język. Na przykład: dlaczego pomimo zaleceń poprawnościowych mnóstwo ludzi nie mówi wziąć, lecz wziąść? Przecież nie robią tego na złość Radzie Języka Polskiego tylko z jakiegoś powodu, który zapewne da się zrozumieć w świetle ewolucji języka. A skoro już zadajemy pytania, to może wypada zadać jeszcze jedno: skąd się w ogóle wzięło słowo wziąć?

Bardzo krótki czasownik

Zacznijmy od tego, że wziąć należy do większej rodziny czasowników, obejmującej np. pojąć, ująć, wyjąć, odjąć. Powstały one przez dołączanie rozmaitych przedrostków do czasownika dokonanego, który po prasłowiańsku brzmiał *ęti. Jeśli odczepimy od niego końcówkę bezokolicznika, to zostaje nam niewiele: rdzeń czasownikowy *ę-. Czasem używamy jeszcze tego czasownika w stylu książkowym w postaci „czystej”, bez przedrostka, jako jąć ‘zacząć’, odmienianego w czasie przeszłym (jął mi się przyglądać). Teoretycznie powinien posiadać także czas przyszły¹, ale nikt prócz garstki językoznawców nie wie nawet, jak by wyglądała odpowiednia forma, gdyby pozostała w użyciu (bo owszem, kiedyś istniała).

Czasownik jąć pochodzi zatem od prasłowiańskiego *ę-ti, a to z kolei od praindoeuropejskiego *h₁em-/*h₁m̥- ‘chwycić, wziąć’. Takie krótkie, dwuspółgłoskowe rdzenie często były przyczyną zamieszania w językach potomnych, bo najmniejsza zmiana fonetyczna mogła je zmienić nie do poznania i spowodować, że odmiana stawała się nieregularna. Tu na dokładkę spółgłoską nagłosową było *h₁, wymawiane jako słaby przydech [h], który już we wczesnej historii języków indoeuropejskich zanikł, zostawiając *em-, a w wariancie nieakcentowanym samo sylabiczne *m̥-. W języku prabałtosłowiańskim zrobiło się z tego *em-/*im-, a w prasłowiańskim – *ę-/*ьm-. W języku polskim pierwszy wariant rozwinął się w ję- (jęty, jęła) lub ją- (jąć, jął), a drugi, w zależności od pozycji w zdaniu i otoczenia fonetycznego, w im- lub jm- (a nawet m-).²

Czasownik łatwiej było odmieniać, gdy miał oparcie w przedrostku i dzięki temu nie był taki niezręcznie krótki. Łatwiej jest powiedzieć po-jmę, u-jmę, za-jmę (czas przyszły odpowiadający przeszłemu po-jął, u-jął, za-jął) niż zastanawiać się nad wyborem: imę czy jmę (a może mę?). Dlatego formy z przedrostkami przeżyły i mają się dobrze, natomiast formy niezłożone w dużej części wymarły. Co prawda i z przedrostkami zdarzały się problemy. Na przykład formy prasłowiańskie *ьz-ęti/*ьz-ьmǫ powinny były rozwinąć się regularnie w coś w rodzaju ziąć, *źmę, ale odmiana stawała się wskutek tego mało przejrzysta i robiła wrażenie nieregularnej. Poradzono sobie, tworząc formy na wzór u-jąć, u-jmę, czyli z-jąć, ze-jmę. W tej pierwszej pojawiło się epentetyczne [d] (zjąć > zdjąć) w celu rozbicia fonetycznie niewygodnej grupy spółgłoskowej. Następnie przez analogię przeniesiono je także do innych form czasownika (zdejmę). Gdyby w XV w. istniała Rada Języka Polskiego, zapewne potępiałaby surowo formy zdjąć, zdjął, zdejmę, bo przecież w polskim nie ma przedrostka zd(e)-.

Skutki dodania w(e)z-

Przedrostkiem często używanym z czasownikiem *ęti był *vъz-, przodek współczesnego polskiego wz-/wez-, oznaczającego ruch w górę (‘chwycić i podnieść’ = ‘wziąć’). Odmiana wyglądała tak: bezokolicznik *vъz-ęti > wziąć; czas przeszły *vъz-ęlъ > wziął; czas przyszły *vъz-ьmǫ > weźmę z późniejszym stwardnieniem spółgłoski: wezmę.³ Czasownik wziąć różni się nieco od swoich bliskich kuzynów, bo ze względu na szczególnie dużą częstość występowania nie uległ tendencjom wyrównawczym i zachował dość wiernie strukturę prasłowiańską. Zapłacił za to mniejszą przejrzystością budowy.

Ciekawe były losy trybu rozkazującego *vъz-ьm-i > staropolskie weźmi. Końcowe [i] rozkaźników było w dawnej polszczyźnie traktowane niekonsekwentnie: albo zanikało, albo przeciwnie – było wzmacniane przez dodanie po nim -j. Wynik mógł być zatem rozmaity: albo weźmi > weźḿ > weźm > weź (z nieregularnym uproszczeniem końcowej grupy spółgłosek), albo weźmi > weźmij. W tym przypadku wygrał ostatecznie wariant jednosylabowy. Zwróćmy uwagę na jego dziwną budowę: składa się z przedrostka wez- i czasownika tak zredukowanego, że jego jedynym śladem jest zmiękczenie ostatniej spółgłoski przedrostka. Przez analogię do weź powstały także uproszczone rozkaźniki liczby mnogiej: weźmy, weźcie (zamiast weźmmy, weźmcie lub weźmijmy, weźmijcie).

Podobne wahania występowały po innych przedrostkach. Nie rozwiązano tego problemu kompleksowo, stosując jedną zasadę do wszystkich przypadków, tylko dla każdego czasownika rozstrzygano osobno, czy używać formy krótszej, czy dłuższej. Skutkiem jest panująca do dziś niekonsekwencja. Mówimy weź, ale wyjmij, ujmij, a formy przyjm, zdejm (oboczne warianty rozkaźników przyjmij, zdejmij) nie są wcale rzadkie. Można kwestionować ich poprawność i w ten sposób je deprecjonować, ale przecież powstały na podobnej zasadzie jak weź (albo napełń obok napełnij) i bywają używane przez ludzi w pełni wykształconych.

Dalsza rodzina

Rdzeń *ę-/*ьm- wcześnie uzyskał podpórkę fonetyczną w postaci półsamogłoski [j] w nagłosie: *ję-/*jьm-, dlatego wiele pochodzących od niego wyrazów uległo przeobrażeniu: czasownik pierwotnie mający postać *sъn-ęti/*sъn-ьmǫ (o znaczeniu ‘zebrać do kupy’) został przerobiony na *sъ-jęti/*sъ-jьmǫ. Choć wcześnie zanikł w języku polskim, pamiątką po nim jest rzeczownik pochodny *sъjьmъ > staropolskie sjem ‘zebranie, zgromadzenie’.⁴ Zgodnie z tzw. prawem Havlíka zawarte w nim słabe samogłoski (*ъ, *ь) rozwijały się różnie zależnie od końcówki odmiany; na przykład miejscownik *sъjьmě dał staropolskie (w) sejmie. Dawna odmiana sjem/w sejmie uległa wyrównaniu analogicznemu, stąd dzisiejsze sejm/w sejmie. Podobną innowacją jest współczesny rozejm (zamiast szesnastowiecznego rozjem, patrz rozjemca), natomiast rzeczownik najem/najmu oparł się wyrównaniu. Przy okazji można zauważyć, że od czasownika zająć tworzono rzeczownik zajem ‘zajęcie, wzięcie w posiadanie’. Wyrażenie przyimkowe w zajem oznaczało ‘do użytku, do dyspozycji’. Ponieważ było często używane przy transakcjach i pożyczkach, zaczęło się kojarzyć z dwustronną wymianą przysług, stąd jego dzisiejsze pochodne: wzajemny, nawzajem.

Podstawowy czasownik dokonany *ęti ‘wziąć’ tworzył także czasowniki pochodne. Jednym z nich było niedokonane *imati ~ *jьmati, stąd polskie imać się ‘brać się (do czegoś), trzymać się’ (imałem się różnych zajęć, tego miecza rdza się nie ima). Natomiast czasownik *jьměti oznaczał rezultat czynności: ‘mieć’ (wziąłem, a zatem mam). W XV w. czasownik mieć miał jeszcze formy oboczne imieć, jmieć i szeroki zakres znaczeń: ‘mieć, posiadać, trzymać’. O ile nietrudno się domyślić jakiegoś związku łączącego wziąć, jąć, a być może nawet imać, to pokrewieństwo z mieć (albo pochodnymi typu mienie) nie jest wcale oczywiste i współczesny użytkownik języka polskiego już go nie odczuwa.

A oto kilka innych przykładów słów pochodzących z tego samego gniazda słowotwórczego: imadło ‘narzędzie do przytrzymywania’ pochodzi oczywiście od czasownika imać (w znaczeniu ‘chwytać, trzymać’). ‘Wzięty, pojmany’ to inaczej jęty (*ętъ), stąd rzeczownik *ętьcь > jęciec ‘człowiek wzięty w niewolę’. To staropolskie słowo miało dopełniacz jęćca, którego umowa uległa uproszczeniu do jeńca. Odmiana jęciec/jeńca stała się wskutek tego nieregularna, toteż – jak to bywa w takich razach – uległa wyrównaniu: jeniec/jeńca. Starszą wersją sejmu było (poświadczone w XV w.) śnimanie ‘zgromadzenie’ od czasownika *sъn-imati (niedokonany odpowiednik *sъn-ęti ‘zebrać’).

Nie taki błąd straszny

Prawda, że można się w tym pogubić? Nic więc dziwnego, że już kilkaset lat temu Polacy przestali rozumieć, jaka dokładnie jest struktura wewnętrzna czasownika wziąć, wezmę, wziął, wzięty, weź i do czego właściwie dołączony jest w nim przedrostek w(e)z-. A kiedy brak takiej świadomości, zniekształcenia szerzą się łatwo, bo nikt nie wie, na jakiej podstawie jedna mało przejrzysta forma miałaby być uznana za lepszą od innej. Skoro odmiana i tak jest nieregularna, to przecież jedna więcej drobna mutacja nie jest w stanie jej popsuć.

Dlatego już w XVI w. pojawił się w bezokoliczniku wariant wziąść – zapewne wskutek kontaminacji, czyli przypadkowego skojarzenia form takich jak wziąć i wsiąść (wcześniej, w XV w., zdarzały się też formy źwiąć, wźwiąć). Odtąd wziąść koegzystuje sobie z odziedziczoną formą wziąć. Gdyby mówił tak jedynie prosty lud, zwaliłoby się wszystko na brak wykształcenia i byłoby po sprawie.⁵ Ale wśród ludzi regularnie używających wziąść na piśmie był na przykład Adam Mickiewicz, a to już trudno zatuszować. Jeśli traficie na wydanie Pana Tadeusza, w którym zamiast Zamku żaden wziąść nie chciał widnieje Zamku żaden wziąć nie chciał, to wiedzcie, że macie do czynienia z ingerencją wydawców współczesnych „poprawiających” wieszcza i fałszujących jego język. Formy wziąść używał także Juliusz Słowacki, choćby w Balladynie (Ale Bóg jedną tylko wziąść pozwala), a do kompletu również trzeci z wieszczów romantycznych, Zygmunt Krasiński.

Spotykamy wziąść u Cypriana Kamila Norwida, Aleksandra Fredry (ryc. 2), Henryka Sienkiewicza (ryc. 1), a także u niezliczonych innych szanowanych autorów, w których wykształcenie, kulturę i świadomość językową nie sposób wątpić. Nie były to przypadkowe lapsusy, tylko po prostu swobodne używanie formy obocznej, która nikogo wówczas zbytnio nie raziła i której nie korygowali wydawcy. Dopiero w XX w. (i to nawet nie od początku stulecia) językoznawcy preskryptywni jęli tępić wziąść z zapałem godnym lepszej sprawy.⁶ Tymczasem nie ma w tej formie – udokumentowanej od prawie 500 lat i bynajmniej nie przestarzałej – nic zdrożnego. Owszem, jest ona „etymologicznie nieuzasadniona”, ale dokładnie to samo można powiedzieć na przykład o bezokoliczniku iść (staropolskie ić < *iti ~ *jьti, zob. czeskie jít, ukraińskie itý), którego jakoś nikt się nie czepia. Poza tym – tak z ręką na sercu – kto z Szanownych Państwa zna się na historii i etymologii języka ojczystego na tyle, żeby odróżnić formy historycznie uzasadnione od nieuzasadnionych?