Inne wpisy z tej serii
Zapomniany kontynent. Część 1: Serce Gondwany
Zapomniany kontynent. Część 3: Tropami ssaków przez Antarktydę
Zapomniany kontynent. Część 4: Polarnicy antarktyczni z torbami
Zapomniany kontynent. Część 5: Skrzydła nad Antarktydą
Zapomniany kontynent. Część 6: Dinozaury w smokingach

Wstęp

Dinozaury wyewoluowały we wczesnym triasie, mniej więcej 240 mln lat temu, a po wielkim wymieraniu triasowo-jurajskim (201 mln lat temu) stały się dominującą grupą kręgowców lądowych. W tym czasie wszystkie kontynenty tworzyły jeden superląd, Pangeę, a zatem te grupy dinozaurów, które wyodrębniły się w ciągu kolejnych pięćdziesięciu milionów lat, mogły dość łatwo przemieszczać się szlakami lądowymi niemal od bieguna do bieguna; ich skamieniałości spotykamy zatem na wszystkich kontynentach.

Grupy, które pojawiły się pod koniec jury lub w kredzie, czyli po rozpadzie Pangei najpierw na Laurazję i Gondwanę, a potem na mniejsze kontynenty, miały z reguły bardziej ograniczony zasięg. Na przykład pachycefalozaury i dinozaury rogate (Ceratopsia) rozwinęły się zbyt późno, aby uzyskać zasięg globalny; znamy je tylko z Laurazji (Eurazji i Ameryki Północnej).

Antarktyda także miała własną faunę dinozaurów, podobną jak inne części Gondwany. Niestety nasza wiedza na jej temat jest fragmentaryczna z oczywistego względu: skamieniałe szczątki większości z nich spoczywają pod kilometrowej grubości lądolodem i nie ma na razie sposobu, żeby do nich dotrzeć. Trzeba też wyjątkowego szczęścia, żeby w tych regionach Antarktydy, gdzie stare skały są odsłonięte, trafić akurat na formację geologiczną o odpowiednim wieku i pochodzeniu, zawierającą skamieniałości zwierząt.

Paleontologia ekstremalna

Czasem jednak trafiają się takie miejsca. Jednym z nich jest Góra Kirkpatricka (4528 m n.p.m.), najwyższy szczyt Gór Transantarktycznych, dzielących kontynent na Antarktydę Wschodnią i Zachodnią. Tam właśnie – pod szczytem góry, na wysokości czterech kilometrów, natrafiono w 1991 r. na kości pierwszego nazwanego dinozaura z Antarktydy. Był to kriolofozaur (Cryolophosaurus ellioti), drapieżny teropod z wczesnej jury (ok. 190 mln lat temu). Od pyska do końca ogona mierzył 6–7 m, był zatem jednym z największych teropodów z tego okresu. Jego znakiem szczególnym był poprzeczny grzebień kostny nad oczami, wygięty ku przodowi, przypominający wachlarz lub fryzurę Elvisa Presleya (stąd nadawany mu niekiedy przydomek „Elvisaurus”).

Formacja Hansona, w której go odkryto, dostarczyła także szczątków innych dinozaurów, w tym roślinożernego prozauropoda Glacialisaurus hammeri, zbliżonego rozmiarami do kriolofozaura. Inne skamieniałości z Góry Kirkpatricka są zbyt niekompletne, żeby na ich podstawie opisać gatunki, ale wiemy przynajmniej, że w tej części Antarktydy żyły we wczesnej jurze różnorodne teropody, prozauropody i właściwe zauropody, a także niewielkie dinozaury ptasiomiednicowe o nieustalonej przynależności systematycznej. Znaleziono też fragmentaryczne skamieniałości innych zwierząt: pterozaura i tritylodonta (bliskiego kuzyna ssaków).

190 mln lat temu miejsce, gdzie żyły te gatunki, położone było o ok. 1000 km dalej od bieguna południowego niż obecnie. Mimo to leżało głęboko wewnątrz koła podbiegunowego. Dinozaury musiały być przystosowane do warunków dni i nocy polarnych. Lokalny klimat był umiarkowany i wilgotny, o czym świadczy roślinność z tego okresu, jak drzewa szpilkowe, benetyty, paprocie, skrzypy i rozmaite prymitywne grupy rośliny nasiennych (tzw. „paprocie nasienne”), ale zapewne sezonowo pojawiał się śnieg i lód. Wiemy jednak, że dinozaury były co najmniej w znacznym stopniu stałocieplne, a wiele z nich posiadało termoizolacyjną okrywę ciała w postaci piór lub tworów pióropodobnych przypominających sierść.

Dinozaury z pomostu lądowego

Drugim miejscem w Antarktydzie, gdzie odkryto dinozaury, jest Wyspa Jamesa Rossa położona u wybrzeży Półwyspu Antarktycznego. Tam z kolei występują formacje z późnej kredy (mniej więcej 80–70 mln lat temu). Sztandarowym okazem dinozaura z tej lokalizacji jest czterometrowa antarktopelta (Antarctopelta oliveroi), odkryta już w 1986 r., czyli wcześniej niż kriolofozaur, ale opisana i nazwana dopiero w roku 2006. Gatunek ten należy do grupy roślinożernych ankylozaurów (Ankylosauria), czyli „dinozaurów pancernych”.

Ankylozaury znane są głównie z Laurazji, ale w Gondwanie także były obecne. W szczególności istniała wyłącznie gondwańska linia rodowa nazwana Parankylosauria, która wcześnie oddzieliła się od lepiej poznanych ankylozaurów „właściwych” (Euankylosauria) i zachowała więcej cech pierwotnych po wspólnym przodku dinozaurów pancernych. Należała do niej antarktopelta, a oprócz niej – Stegouros elengassen z późnej kredy chilijskiej Patagonii oraz Kunbarrasaurus ieversi z wczesnej kredy Queenslandu. Występowanie blisko spokrewnionych gatunków w Antarktydzie, Ameryce Południowej i Australii to kolejne świadectwo istnienia pomostów lądowych między tymi fragmentami Gondwany. Ankylozaury z Laurazji miały ogon uzbrojony w rodzaj maczugi nasadzonej kostnymi guzami lub kolcami. Stegouros miał dla odmiany poziomo ułożone płytki przypominające obsydianowe ostrza azteckiego „maczugomiecza” (māccuahuitl). Wymach takim ogonem mógł nie tylko zwalić napastnika z nóg i pogruchotać mu kości, ale dodatkowo zadać niebezpieczne rany cięte. Możliwe, że Antarctopelta również dysponowała podobną bronią; wskazują na to zachowane fragmenty osteodermów (płytek kostnych) i budowa kręgów końcowej części ogona.

Inne dobrze zachowane dinozaury roślinożerne z Wyspy Jamesa Rossa to dwunożne ornitopody: niewielka Trinisaura santamartaensis i znacznie większy (pięciometrowej długości) Morrosaurus antarcticus; gatunki blisko z nimi spokrewnione znane są także z Patagonii. Poza tym odkryto tam dużego dinozaura drapieżnego Imperobator antarcticus o niepewnej pozycji systematycznej, ale prawdopodobnie należącego do kladu Paraves, obejmującego ptaki i blisko spokrewnione z nimi teropody takie jak dromeozaury i troodonty. Szacuje się, że Imperobator był wzrostu człowieka i być może osiągał 4–6 m długości, co czyniłoby z niego jednego z największych przedstawicieli Paraves. Kości kilku innych dinozaurów, w tym zauropoda z grupy tytanozaurów, zachowały się szczątkowo, dlatego ich właściciele pozostają bezimienni.

Dinozaury nie całkiem wymarłe

Podsumowując, Antarktyda posiadała bogatą i urozmaiconą faunę dinozaurów podobnych do tych, jakie występowały także w innych częściach Gondwany, a w szczególności w Australii i Ameryce Południowej. Prawdopodobnie pokrewne gatunki żyły także w Nowej Zelandii, choć tamtejsze dinozaury ze środkowej i późnej kredy reprezentowane są przez bardzo niekompletne skamieniałości. Można dodać, że antarktyczna menażeria gadów z okresu kredowego obejmowała nie tylko dinozaury: na Wyspie Jamesa Rossa znaleziono także szczątki gadów latających (pterozaurów) i morskich (plezjozaurów i mozazaurów).

Celowo pominąłem na razie jedną grupę dinozaurów, która także miała licznych przedstawicieli w kredowych formacjach Półwyspu Antarktycznego. Zasługują one na osobny wpis, ponieważ  Antarktyda odgrywała ważną rolę w ich ewolucji, a ich historii nie zakończył upadek planetoidy. Przeżyły go, po czym odniosły imponujący sukces ewolucyjny i żyją nadal wokół nas; nigdy też nie opuściły Antarktydy. Mowa oczywiście o ptakach. Opowiem wkrótce o  historii ptaków antarktycznych, ale najpierw, w kolejnym odcinku, zajmę się ssakami, które wędrowały kiedyś przez lasy zapomnianego kontynentu albo pływały u jego wybrzeży.

Opisy ilustracji

Zdjęcie w nagłówku. Pingwiny cesarskie (Aptenodytes forsteri) na krze u wybrzeży Antarktydy. Foto: nanjinsamual. Źródło: iNaturalist (licencja CC-BY-NC).
Ryc. 1. Rekonstrukcja teropoda Cryolophosaurus ellioti z Góry Kirkpatricka (wczesna jura, 190 mln lat temu). Autor: Leoomas. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 4.0).
Ryc. 2. Porównanie rozmiarów dinozaurów pancernych z gondwańskiej grupy Parankylosauria. Największym gatunkiem była Antarctopelta oliveroi z Półwyspu Antarktycznego (późna kreda, 74 mln lat temu). Autor: SlvrHwk. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 4.0).
Ryc. 3. Końcówka szkieletu ogona chilijskiego parankylozaura Stegouros elengassen otoczona osteodermami tworzącymi spłaszczony „maczugomiecz”. Współczesna mu antarktopelta prawdopodobnie posiadała podobną broń. Soto-Acuña et. al. 2021. Źródło: Wikipedia (licencja CC-BY 4.0).

Lektura dodatkowa

Polowanie na dinozaury w Górach Transantarktycznych:
https://www.fieldmuseum.org/science/research/area/focus-polar-studies/focus-polar-studies-research
https://expeditions.fieldmuseum.org/antarctic-dinosaurs/about-expedition
Dinozaury i inne kręgowce z Wyspy Jamesa Rossa: Reguero et al. 2022.