Inne wpisy na podobny temat
Trudna rodzina pełna nierówności, czyli języki afroazjatyckie
Zaginione ludy i odrodzone pismo Berberów

Tło historyczne

Jak chyba wszyscy wiedzą, w Afryce Północnej wzdłuż brzegów Morza Śródziemnego absolutnie dominuje język arabski. Jest to oczywisty skutek błyskawicznego podboju tej części świata przez Arabów w VII-VIII w. n.e. O ile na przykład Persja czy emirat Kordoby przyjęły islam, ale zachowały własne języki i część wcześniejszych tradycji kulturalnych, o tyle asymilacja Egiptu i krajów Maghrebu była bardzo gruntowna.

W Egipcie czasów rzymskich w miastach dominowała ponadregionalna greka epoki hellenistycznej, czyli koine, służąca jako lingua franca wschodniej części imperium. Ludność wiejska mówiła – podobnie jak trzy tysiące lat wcześniej – po egipsku, czyli we własnym rdzennym języku, który właśnie wchodził w okres koptyjski, ostatnią fazę swojej długiej historii. W pozostałej części Afryki Północnej, czyli w częściach imperium rzymskiego zwanych Africa i Mauretania, używano jako języka ponadetnicznego kontaktu prowincjonalnej łaciny. Obok niej kwitły liczne inne języki – zarówno miejscowe, jak i importowane. Na przykład w okolicach dzisiejszego Tunisu aż do V w. n.e. część ludności mówiła nadal w punickim dialekcie języka fenickiego, odziedziczonym po założycielach Kartaginy z IX w. p.n.e.

W 429 r. n.e. król Wandalów Gajzeryk wraz ze swoim ludem przeprawił się przez Cieśninę Gibraltarską, zajął rzymską Ceutę i rozpoczął podbój, który po dziewięciu latach uwieńczył założeniem potężnego państwa ze stolicą w Kartaginie, kontrolującego także Sycylię, Sardynię, Korsykę i Baleary. Na tym etapie swojej historii Wandalowie ulegli już częściowej romanizacji, jednak przynajmniej ich starsze pokolenie (w tym sam król, urodzony gdzieś w Panonii), znało jeszcze wandalski – język wschodniogermański przyniesiony z terenów dzisiejszej Polski. Wandalom towarzyszyli inni uczestnicy „wędrówek ludów”, jak zachodniogermańscy Swebowie i irańscy Alanowie; świadczą o tym utrwalone w inskrypcjach imiona osobowe. Po stu latach istnienia państwo Wandalów zostało pokonane przez armię bizantyjską pod wodzą Belizariusza. Kartagina znalazła się pod władzą wschodniorzymską, z grecką koine jako językiem urzędowym, aż do 698 r., gdy zdobyli ją prący na zachód Arabowie.

Tutejsi od tysiącleci

W czasie tych burz historycznych, powstawania i upadania imperiów i mieszania się ludów – jedno pozostało niezmienne. Mimo wpływów punickich, rzymskich i silnej  presji języka arabskiego (a współcześnie także francuskiego) część miejscowej ludności Afryki Północnej zachowała swój język. A właściwie języki, bo mówimy o całej grupie połączonej wspólnym pochodzeniem – o podrodzinie berberyjskiej języków afroazjatyckich.

Ich dalekie pokrewieństwo z językiem egipskim i podrodziną semicką nie ulega wątpliwości. Część badaczy sugeruje nawet (na podstawie podobieństw gramatycznych i słownikowych), że te trzy gałęzie wspólnie stanowią genetycznie spójną jednostkę taksonomiczną: grupę północno-afroazjatycką. Trudno jednak wykluczyć, że wspomniane zbieżności nie są odziedziczone, ale rozwinęły się wskutek „transferu poziomego”, czyli oddziaływania na siebie języków pozostających w kontakcie przez tysiące lat. Niewątpliwie kontakty Berberów z Egipcjanami czy Fenicjanami były bliskie i intensywne, czego nie da się powiedzieć np. o ludach używających języków czadyjskich.

Sytuacja języków berberyjskich jest nieco paradoksalna. Wiadomo, że musiały się wyodrębnić na długo przed początkiem historii królestw egipskich, a jednak jest to gałąź słabo zróżnicowana. Oprócz dwóch dość odmiennych grup izolowanych geograficznie – języków zachodnioberberyjskich (w zachodnim Nigrze oraz na pograniczu Mauretanii i Senegalu) i języków tuareskich (w Mali, Nigrze, południowej Algierii oraz przyległych rejonach Libii i Burkina Faso) – pozostałe języki berberyjskie, skupione głównie na obszarze Algierii i Maroka (ale także rozproszone po enklawach na terenie całego Maghrebu) są z sobą blisko spokrewnione i tworzą raczej sieć dialektów niż wyraźnie rozdzielone języki. Dlatego pytanie o liczbę języków berberyjskich jest trudne. Jedni językoznawcy wyróżniają ich „około pół tuzina”, inni kilkanaście – zależnie od przyjętych kryteriów. Ogółem posługuje się nimi 15–25 mln użytkowników (dokładną liczbę trudno ustalić).

Po grupie tak starej i obejmującej spory region geograficzny można by się było spodziewać różnorodności podobnej jak w przypadku języków semickich. Najwyraźniej jakieś wydarzenia historyczne spowodowały redukcję tej różnorodności. Być może nastąpiła ekspansja któregoś z pierwotnych języków berberyjskich kosztem innych, tak jak łacina wymazała z mapy inne języki italskie. W starożytności na obszarze Maghrebu istniały silne federacje plemienne utrzymujące stosunki polityczne z Kartaginą, a po wojnach punickich zjednoczone w królestwo Numidii, które z czasem podporządkował sobie Rzym. Jeden z języków tego obszaru zapewne uzyskał pozycję dominującą jako medium polityki, kultury i handlu. Mimo późniejszego pofragmentowania wskutek dominacji rzymskiej i podbojów arabskich zdecydowana większość dzisiejszych języków berberyjskich nosi ślady wspólnego pochodzenia od stosunkowo niedawnego wspólnego przodka (2–3 tys. lat temu).

Spośród ludów berberyjskich Tuaregowie dość wcześnie oddzielili się od pozostałych plemion. W IV w. n.e. powędrowali z marokańskiej części północnego obrzeża Sahary na południe, w kierunku południowej Algierii i Sahelu. Ich dialekty nie uległy późniejszym wpływom spajającym języki północnoberberyjskie, toteż zachowały wiele cech konserwatywnych. Tuaregowie byli ludem pasterskim, a ich wojownicza arystokracja miała monopol na posiadanie wielbłądów – konkretnie dromaderów (Camelus dromedarius), słusznie nazywanych okrętami pustyni i znakomicie ułatwiających penetrację Sahary. Tuaregowie przechowali także tradycję używania pisma, ale tej sprawie poświęcę kolejny wpis.

W centralnej grupie języków berberyjskich największą liczbą użytkowników wyróżniają się tamazight ze środkowego Atlasu, taszelhit z południowo-zachodniego Maroka, tarifit z gór Rif w północnym Maroku i kabylski z północnej Algierii. Nomenklaturę komplikuje fakt, że prócz języków lokalnych, tradycyjnych, używanych częściej na wsi niż w wielkich miastach, istnieją oficjalne języki standardowe, sztucznie skodyfikowane: jeden w Maroku (oparty na kombinacji składników zaczerpniętych z trzech głównych języków berberyjskich w tym kraju), a drugi w Algierii (oparty na kabylskim). Oba często są nazywane tak samo – „tamazight” albo „standardowy berberyjski” – co może zmylić niespecjalistę.

Skomplikowana tożsamość rdzennych mieszkańców Maghrebu

W ogóle tożsamość berberyjska, kształtowana obecnie przez renesans świadomości etnicznej, zwłaszcza w Maroku i Algierii, jest skomplikowana – kilkuwymiarowa i kilkupiętrowa. Jeden Algierczyk może się uważać za przede wszystkim za Kabyla (Aqbayli, członka tradycyjnej wspólnoty językowej), a ubocznie, w bardziej abstrakcyjnym sensie, za Berbera, a inny – właśnie przede wszystkim za Berbera, poczuwającego się do uczestnictwa w ponadpaństwowej wspólnocie etniczno-kulturowej. Oczywiście są i tacy, dla których podstawą tożsamości jest uważanie się za Algierczyka, a przynależność etniczna i językowa mają znaczenie drugorzędne. Co do Tuaregów, ich sytuację komplikuje niestabilność polityczna Mali. Próba uzyskania niepodległości przez Tuaregów z Azawadu (północne Mali) przerodziła się w wojnę domową 2012–2014, a groźba brutalnych konfliktów wewnętrznych i zamachów stanu stale wisi nad krajem. Niemniej w tym roku – w wyniku referendum – trzynastu językom etnicznym Mali, w tym językowi tamaszek (tămašăɣt lub tămašăqq) z grupy tuareskiej, przyznano status języków urzędowych. Tamaszek jest także jednym z 11 języków urzędowych Nigru.

Aczkolwiek językoznawcy dla uniknięcia nieporozumień zachowują tradycyjną etykietkę „języki berberyjskie”, określenie Berber bywa uznawane za niepoprawne politycznie. Pochodzi bowiem z arabskiego barbariyy, a to z kolei z greckiego bárbaros ‘barbarzyńca’ (a dokładniej ktoś, kto mówi językiem niezrozumiałym dla wykształconego Greka lub Rzymianina). Aczkolwiek Arabowie nie mieli na myśli nic złego, przejmując po prostu słowo, którego Bizantyjczycy używali w odniesieniu do północnoafrykańskich autochtonów, można temu słowu przypisać wydźwięk pejoratywny, jak to się często zdarza z egzonimami, czyli nazwami etnicznymi narzuconymi „z zewnątrz”, w tym przypadku przez kolonizatorów. Ruch odrodzenia Berberów preferuje nazwę etniczną Amazigh (Amaziɣ, l.mn. Imaziɣen), gdzie gh (ɣ) oznacza dźwięczną spółgłoskę szczelinową języczkową, podobną do francuskiego r [ʁ]. Preferowaną nazwą języka berberyjskiego (któregokolwiek) jest wówczas przymiotnik pochodny tamazight (tamaziɣt) ‘język ludu Imazighen’. Etnonim Amaziɣ, o dyskusyjnej etymologii, znany jest w tej czy innej formie formie od starożytności. Nazwy głównych języków/dialektów tuareskich (tămašăqq, tămahăqq, tămažăqq) są po prostu lokalnymi odpowiednikami północnoberberyjskiego tamaziɣt.

Aczkolwiek przynależność do Imazighen jest coraz częściej przedmiotem dumy, w przeszłości odmienność Berberów bywała raczej powodem do dyskryminacji, skłaniając wielu z nich do ulegania asymilacji narzucanej przez wpływy arabskie lub – w Algierii – francuskie. W reakcji na przeszłość kolonialną pojawiła się chęć odnajdywania korzeni etnicznych. Wiele znanych postaci publicznych zarówno w Afryce Północnej, jak i w diasporze algierskiej czy marokańskiej (zwłaszcza, choć nie wyłącznie we Francji) jest pochodzenia berberyjskiego. Na przykład Zinedine „Zizou” Zidane urodził się we Francji, ale jego rodzice byli imigrantami z wioski w Kabylii w północnej Algierii, gdzie mówiło się dialektem berberyjskim. Urodzona w Algierze pieśniarka Souad Massi ma wielu fanów także w Polsce. W jej wielojęzycznym repertuarze są też teksty w języku kabylskim. Marokańskim Berberem (urodzonym w Mogadorze) był nawet jeden z pradziadków Édith Piaf.

W górach Atlasu spółgłoskom wolno więcej

Ciekawostek dotyczących języków berberyjskich jest więcej, niż mógłbym zmieścić we wpisie na blogu. Tu wspomnę jeden przykład. Język taszelhit (taclḥiyt) fascynuje fonologów z następującego powodu: choć posiada on trzy fonemy samogłoskowe (/a/, /i/, /u/), nie każda sylaba musi zawierać którykolwiek z nich. To jeszcze małe piwo, bo przecież nie brakuje języków, w których spółgłoski nosowe (jak [m], [n]) lub płynne (jak [l], [r]) mogą pod nieobecność samogłoski pełnić rolę ośrodka sylaby – jako przykłady bliskie nam geograficznie wystarczy wspomnieć czeskie vlk ‘wilk’, trh ‘targ’, krk ‘szyja, gardło’ itp. Ale w taszelhit każda spółgłoska, nawet zwarta lub szczelinowa, może być sylabiczna. Czy jest, czy nie jest, to już kwestia reguł sylabifikacji zastosowanych do ciągu spółgłosek. Sam ciąg może być praktycznie dowolny, bo taszelhit nie narzuca żadnych ograniczeń na to, jaka sekwencja spółgłoskowa może stać na początku, w środku czy też na końcu wyrazu.

Słowo takie jak tbdg ‘to było mokre’ składa się z dwu sylab: [tb̩] i [dg̩] (pionowa kreseczka pod spółgłoską oznacza jej sylabiczność). Rozkaźnik ‘jedz!’ brzmi w taszelhit cc. Litera c oznacza tu spółgłoskę [ʃ] (jak angielskie sh), przy czym pierwsze [ʃ] stanowi nagłos sylaby, a drugie jej ośrodek: [ʃʃ̩]. Także dłuższe wyrażenia, nawet kompletne zdania, mogą nie zawierać żadnej samogłoski ani nawet żadnej spółgłoski z klasy tych, które w innych językach, takich jak czeski, mogłyby być sylabiczne. Wyrażenie tsskcftstt tftxtstt ‘wysuszyłeś i rozwałkowałeś ją’ wymawiane jest [ts̩.sk̩.ʃf̩.ts̩tt tf̩.tχ̩.ts̩tt], gdzie kropki oznaczają granice sylab. Innymi słowy – zawiera siedem sylab, ale ani jednej samogłoski czy choćby spółgłoski dźwięcznej. Podczas jego wymawiania od początku do końca fałdy głosowe nie wibrują ani przez chwilę, co sprawia wrażenie, że całe zdanie jest wypowiedziane szeptem.

Analizę językoznawczą potwierdza metrum poetyckie. W poezji w języku taszelhit liczy się zarówno liczba sylab, jak ich „ciężar”. Sylaba ciężka to taka, w której po segmencie sylabicznym następuje jeszcze spółgłoska. Sylaba lekka to taka, która kończy się na głoskę sylabiczną. Wyraz taki jak tsbɣt [ts̩.bʁ̩t] ‘namalowałeś’ liczy się na potrzeby wersyfikacji jako dwie sylaby, lekka i ciężka.

Kolejny wpis z tej serii będzie poświęcony dwóm ciekawym językom martwym, o których nie było dotąd mowy, a które z dużym prawdopodobieństwem także należały do podrodziny berberyjskiej, oraz unikatowemu systemowi pisma, opracowanemu przez przodków Berberów/Imazighen w I tysiącleciu p.n.e., przechowanemu w tradycji, a obecnie propagowanemu jako rodzimy system zapisu języków berberyjskich, używany obok pisowni opartej na piśmie arabskim lub alfabecie łacińskim.

Mapa w nagłówku

Zasięg współczesnego występowania języków berberyjskich. Po lekturze wpisu nie powinno sprawić trudności skojarzenie poszczególnych barwnych plam z językami tuareskimi, północnoberberyjskimi i zachodnioberberyjskimi. Autor: Ajellid-n-arif Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 4.0).

Opisy ilustracji

Ryc. 1: Tuarescy jeźdźcy wielbłądów podczas Festiwalu Soli w Agadez (Niger), 2007. Inaczej niż zwykle w krajach arabskich, mężczyźni noszą stale chusty tagelmust zasłaniające usta i dolną część twarzy, natomiast kobiety nie zasłaniają twarzy. Foto: Dr Ralf Kosma. Źródło: Mostly Mammoths (fair use).
Ryc. 2: Zinadine Zidane, jeden z najsławniejszych potomków Imazighen, syn rodowitych Kabylów z wioski Aguemoune w prowincji Béjaïa (kabylskie Bgayet) w Algierii. Sam podobno tak definiuje swoją tożsamość: w pierwszym rzędzie Kabyl z dzielnicy La Castellane, w drugim Algierczyk z Marsylii, w trzecim Francuz. Foto: Tasnim News Agency. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY 4.0).

Dodatek