Wyścig 24h Le Mans organizowany jest od 1923 roku. Gdy w 2014 wystartowałem w Le Mans Classic jako kierowca oficjalnego teamu Renault, samochodem Alpine M65 z 1965 roku, polska flaga po raz pierwszy załopotała nad trybunami francuskiego toru. Sprawdzałem to dla pewności wielokrotnie – okazałem się bowiem pierwszym obywatelem Polski, który wziął udział w zawodach samochodowych w Le Mans. Przede mną już raz startował w Le Mans Polak, który jednakże polskim obywatelem nie był, hrabia Stanisław Czaykowski, posiadacz paszportów holenderskiego i francuskiego. Całkowicie dziś zapomniany.

Sezon 1933 miał być sezonem, w którym Czaykowski w pełni pokaże swoje możliwości. W tym celu zamówił kolejne Bugatti – T.54 z potężnym, pięciolitrowym silnikiem. Był to samochód niezwykle wymagający wobec kierowcy, ale w odpowiednich rękach i na odpowiednim torze niezwykle szybki. Nie skorzystał z niego jeszcze w pierwszym wyścigu sezonu, Grand Prix de Pau, rozegranym w koszmarnych warunkach, a konkretnie w śnieżycy. Początkowo hrabia plasował się tuż za genialnym Mollem, ale z czasem spadał na dalsze miejsce, by wreszcie całkowicie wycofać się z zawodów. Posłuszeństwa odmówił tylny most.

Marcowy wyścig o Grand Prix Tunisu także nie stał się miejscem triumfu Polaka. Zgodnie z miejscowym zwyczajem, kierowców zapraszano do startu, nie mogli po prostu zgłaszać się samodzielnie. Silnie obsadzony, bardzo szybki i trudny wyścig zaczął się nieźle, bo na pierwszym okrążeniu tuż za świetnym Borzacchinim jechał Czaykowski. Za nim trzymał się Moll, doganiany przez Nuvolariego, który na jednym okrążeniu wyprzedził aż dziewięć samochodów. Stawka się tasowała bardzo gwałtownie i Czaykowski spadał na dalsze pozycje. Na szóstym okrążeniu powód wyszedł na jaw – rozleciał się napęd pompy oleju w silniku jego Bugatti. Z zatartym silnikiem jechać się nie da. W kwietniowym Grand Prix Monako hrabia nie wystartował – najpewniej auta nie zdążono naprawić.

Nadszedł maj i Czaykowski dysponował już mocnym Bugatti T.54. Zgłosił nowy samochód na wyścig na berlińskim, piekielnie szybkim torze Avus. Zawody zaczęły się ponurym akcentem, albowiem znany niemiecki kierowca Otto Merz stracił życie pierwszego dnia treningów. Wielu francuskich kierowców nie zjawiło się w Berlinie, bo w tych samych dniach odbywał się znacznie łatwiejszy wwyścig we Francji – a długich prostych i pochylonych nawrotów toru Avus po prostu się bano. Jak przygotował się nasz hrabia do startu na nieznanym torze wyścigowym? Otóż kilka tygodni wcześniej wynajął Avus i dokonał tam próby ustanowienia rekordu prędkości! Próby skutecznej, bo udało mu się ustanowić rekordy świata na sześciu różnych dystansach, przy czym hrabia Stanisław Michel Frederic Marie Czaykowski pokonał Anglika Eystona, zdobywcę poprzedniego rekordu prędkości średniej na torze wyścigowym, osiągnąwszy 213,842 km/h. Trzeba przyznać, że niesamowicie wygląda na zdjęciach tłumek członków SA, salutujących radośnie obywatelowi Francji polskiego pochodzenia.

Trening w postaci bicia rekordu opłacił się. Czaykowski czuł się swobodnie w szybkim, ciężkim Bugatti. Wolał tory pozbawione wolnych partii, nie przerażały go ogromne prędkości utrzymywane na pochylonych, wyboistych wirażach. Dlatego polubił Avus i Brooklands. Od startu prowadził w wyścigu, odważnie korzystając z mocy silnika swojego auta. Po pięciu okrążeniach hrabia utrzymywał ośmiosekundową przewagę nad wielkim Varzim, osiągając zarazem średnią prędkość 209,71 km/h. Obydwaj jechali coraz szybciej, oddalając się od Nuvolariego i Borzacchiniego. Po dziesięciu okrążeniach przewaga Czaykowskiego nad Varzim spadła do 4 sekund, ale nadal walczył dzielnie. Pierwsza z Alf Romeo znajdowała się dopiero 3 minuty za Varzim.

Na 12. okrążeniu Polak poprawił oficjalny rekord toru, a chwilę później, na 13. okrążeniu, poprawił własny rekord sprzed chwili. Niestety doświadczonemu Varziemu udało się zbliżyć na tyle do hrabiego, że wykorzystując cień aerodynamiczny jego samochodu nagle go wyprzedził. Czaykowski nie dał za wygraną i usiłował zbliżyć się do Włocha – czyniąc to, znów osiągnął rekordową prędkość średnią okrążenia, aż 221,72 km/h. Było to już ostatnie okrążenie toru Avus w tym wyścigu, musiał więc zadowolić się drugim miejscem. Na pewno jednak czuł satysfakcję – pojechał bezbłędnie i wygrał z kilkoma prawdziwymi mistrzami. Według wielu komentatorów, był to najlepszy do tego momentu występ w jego krótkiej karierze wyczynowej.

Czerwiec 1933 roku i Le Mans. Czaykowski, pragnąc ukończyć wyścig, z którego musiał się wycofać rok wcześniej, wystartował z szybkim Jeanem Gaupillat jako zmiennikiem. Panowie wystartowali nowiutkim Bugatti T.51A bez sprężarki. Na pewno mieli szansę na dobry wynik w wyścigu, który jak zwykle zebrał spore żniwo w postaci rozbitych i zdefektowanych samochodów. Niestety i tym razem polskiemu hrabiemu nie było dane dotrzeć do mety w Le Mans – po około siedmiu godzinach jazdy odmówiła posłuszeństwa instalacja elektryczna.

Grand Prix Francji na kolejnym szybkim torze – Montlhéry. Wszystko zapowiadało się dobrze. Na starcie stanęła czołówka europejskich kierowców i od pierwszego okrążenia Czaykowski nawiązał z nimi równorzędną walkę. Cóż, kiedy defekt łożyska skrzyni biegów wyeliminował go po ośmiu okrążeniach. Hrabia zgłosił się na Grand Prix Penya-Rhin w Barcelonie, lecz nie pojawił się na starcie. Być może przygotowywał się do startu w Wielkiej Brytanii, gdzie 1 lipca pojawił się jako jeden z faworytów wśród uczestników British Empire Trophy, wyścigu na dystansie 125 mil na torze Brooklands. Polak ponownie zademonstrował dojrzałość i spokój godne doświadczonego kierowcy.

Zaraz po starcie (zasygnalizowanym po raz pierwszy w historii brytyjskich sportów motorowych przy pomocy narodowej flagi Union Jack) Kaye Don w takim samym Bugatti T.54 jak to, którym jechał Czaykowski, wysunął się na prowadzenie. Za nim mknęli hrabia, potem Oliver Bertram w straszliwie mocnym Delage i Frank Hallam w przednionapędowym Alvisie. Don i Czaykowski narzucili takie tempo, że na dziesiątym okrążeniu dublowali już Bertrama. Podczas tego manewru, gdy Kaye Don ruszył na zewnętrzną prostej Railway Straight, Czaykowski sprytnym ruchem skierował się ku wewnętrznej i naraz wyprzedził dwa samochody. Prowadzenia nie oddał aż do mety i tym samym stał się pierwszym kierowcą spoza Wysp Brytyjskich, który wygrał ten wyścig. Jazdę Czaykowskiego w Brooklands Empire Trophy i krótki wywiad z nim można zobaczyć w tym fragmencie kroniki filmowej : https://www.youtube.com/watch?v=T4gx4W4C2ys

Nie wiem, czy Czaykowski wpadł po Brooklands w euforyczne samozadowolenie, wszystko bowiem wskazuje na to, że był człowiekiem niezwykle spokojnym i pod względem psychicznym solidnie poukładanym. Nie panikował, nie robił rzeczy nerwowych i miał ewidentnie pełną świadomość własnych ograniczeń. Ledwie wrócił z Wysp, wystartował w Grand Prix Dieppe, tym razem lżejszym Bugatti T.35C. Przed głównym wyścigiem odbywały się imprezy towarzyszące, w tym konkurs elegancji – wygrała go hrabina Czaykowska swoim Bugatti T.55 Coupé. Z reguły towarzyszyła mężowi na zawodach, zajmując się chronometrażem, czyli precyzyjnym mierzeniem oraz notowaniem czasów okrążeń. W wyścigu Czaykowski pojechał wybornie, walcząc ze swoim przyjacielem z Wielkiej Brytanii (był nim Earl Howe), skutecznie broniąc się przed atakami bardziej doświadczonego kierowcy. Na mecie hrabia znalazł się jako trzeci w klasyfikacji generalnej i zarazem jako zwycięzca klasy z silnikami do dwóch litrów. Dobra passa trwała.

Żeby nie wypaść z wprawy, Stanisław Czaykowski pojechał w sierpniu w Grand Prix de La Baule, gdzie w klasie do dwóch litrów stoczył wspaniały, zwycięski pojedynek z Pierre Veyronem, wygrywając z fabrycznym kierowcą Bugatti aż o 2 minuty. Tydzień później – wyścig o Grand Prix du Comminges. Tu hrabia użył mocnego Bugatti T.54, ale niestety po ośmiu okrążeniach musiał wycofać się z zawodów wskutek defektu silnika. Znów tydzień później – Grand Prix d’Albi, Czaykowski za kierownicą T.51. Efekt: wycofanie się z zawodów po 18 okrążeniach z powodu awarii technicznej. Szkoda, bo na samym początku wyścigu hrabia utrzymywał czwartą pozycję.

I tak nadszedł dzień 10 września 1933 roku, opisywany później jako „Czarna Niedziela” sportu samochodowego. Hrabia Czaykowski stawił się oto na starcie Gran Premio di Monza ze swoim T.54. Wyścig był bardzo mocno obsadzony. W pierwszym biegu nasz bohater dość szybko wyszedł na prowadzenie, mając bezpośrednio za dobą hrabiego Trossiego w Duesenbergu. Zostawiwszy konkurentów daleko z tyłu, panowie pędzili do mety, gdy w Duesenbergu pękł tłok i większość z 22 kg oleju silnikowego znalazła się na nawierzchni południowego nachylonego zakrętu – tak przynajmniej brzmi jedna z teorii. Guy Moll wpadł na plamę oleju przy 180 km/h, wykonał trzy piruety, ale nie opuścił toru, zdołał się wybronić i powrócił do współzawodnictwa. Polski arystokrata zdecydowanie zwyciężył w tym biegu, osiągając średnią prędkość 181,56 km/h.

Drugi bieg przyniósł tragedię. Na drugim okrążeniu śmiertelnemu wypadkowi ulegli Borzacchini i ulubieniec włoskiego narodu, Campari. Obydwaj wylecieli z toru, prawdopodobnie bez związku z plamą oleju. Castelbarco też się rozbił, ale uniknął obrażeń. Nie był to koniec czarnej serii. W finale Czaykowski jechał rewelacyjnie, przebijając się przez czołówkę wyścigu, na czwartym okrążeniu osiągając średnią prędkość 187,935 km/h. Publiczność spodziewała się, że ponownie zwycięży, gdy jego Bugatti nagle opuściło tor, przekoziołkowało nad jego koroną i spadło na ziemię do góry kołami. Głowa Czaykowskiego, osłonięta tylko płócienną czapką, trafiła w kamień, co spowodowało pęknięcie czaszki. Na dodatek samochód zaczął się palić i spłonął wraz ze zwłokami kierowcy. Lehoux, który wygrał w finale, doznał załamania nerwowego na wieść o śmierci Czaykowskiego i nie był w stanie samodzielnie wysiąść z samochodu.

Hrabina Czaykowska poprosiła mechanika swojego tragicznie zmarłego męża, Jeana Georgenthum, by szczątki hrabiego przywiózł do domu, co ten uczynił. Smutne, że znajdujący się w szczytowej formie kierowca polskiego pochodzenia stracił życie na tym samym torze, na którym dziewięć lat wcześniej zginął inny obiecujący zawodnik o polskich korzeniach, hrabia Louis Zborowski.

Co zostało po Czaykowskim? Bugatti Type 51 hrabiego, numer podwozia 51126, czyli auto, które wygrało GP Casablanki, istnieje do dziś i do dziś startuje w zawodach. Zostało odrestaurowane z zachowaniem maksymalnej liczby oryginalnych elementów przez renomowaną brytyjską firmę Crosthwaite & Gardiner, znaną m.in. z budowy przedwojennych wyścigówek Auto Union dla Audi Tradition.

Należy ubolewać nad tym, że nie pojawiła się dotąd żadna poważna książka, która byłaby wynikiem szczegółowych badań archiwów, zwłaszcza francuskich, i która przybliżyłaby nam niesłusznie lekceważoną postać hrabiego Stanisława Czaykowskiego. Im więcej czytałem archiwalnych artykułów prasowych na jego temat, pracując nad tym artykułem, tym bardziej brakowało mi wiarygodnych informacji. Może kiedyś sam spróbuję się tym zająć…

Wyścig 24h Le Mans organizowany jest od 1923 roku. Gdy w 2014 wystartowałem w Le Mans Classic jako kierowca oficjalnego teamu Renault, samochodem Alpine M65 z 1965 roku, polska flaga po raz pierwszy załopotała nad trybunami francuskiego toru. Sprawdzałem to dla pewności wielokrotnie – okazałem się pierwszym obywatelem Polski, który wziął udział w zawodach samochodowych w Le Mans. Przede mną już raz startował w Le Mans Polak, który jednakże polskim obywatelem nie był, hrabia Stanisław Czaykowski, posiadacz paszportów holenderskiego i francuskiego.

Hrabia pozbierał się szybko po wypadku w Genewie. Wóz naprawiono i zawodnik stawił się na starcie Grand Prix de la Marne, wyścigu organizowanego na trójkącie dróg publicznych w okolicach Reims – czyli na czasowym torze Reims-Gueux. Po 400 kilometrach zaciętej walki Czaykowski wywalczył w pełni zasłużone trzecie miejsce. Kilka tygodni później – kolejny wyścig, czterogodzinne zmagania o Grand Prix Dieppe. W potwornej ulewie, wzmocnionej silnym wiatrem, Czaykowski nawet przez jakiś czas prowadził w wyścigu, by w końcu w dobrym stylu obronić drugie miejsce – pod koniec wyścigu pokazał klasę, stopniowo zmniejszając stratę do lidera. Dla recenzentów sportu samochodowego sprawa była jasna: polski hrabia z francuskim paszportem uczciwie zapracował sobie na miejsce wśród najlepszych kierowców Europy.

Kolejny wyścig, dwa tygodnie później, okazał się niezbyt fortunny dla naszego bohatera – tor Circuit du Dauphiné pod Grenoble, zlany deszczem, nie stanowił problemu dla Czaykowskiego, który od początku wyścigu walczył o miejsce na podium. Problemem okazał się jeden z zaworów w silniku, który postanowił właśnie wtedy rozpaść się na kawałki. Podczas Grand Prix Comminges, na trasie, którą hrabia znał dobrze ze swego debiutanckiego wyścigu, poszło znacznie lepiej. Zacząwszy wyścig z pierwszego szeregu pól startowych, hrabia wyszedł na prowadzenie, zarazem zdobywając nowy rekord okrążenia. Na kolejnych okrążeniach prowadził zacięta walkę z kilkoma rywalami, przy czym grupa liderów rozciągała się na przestrzeni zaledwie 200 metrów. Przebiwszy oponę, zjechał do boksów, gdzie mechanicy uporali się ze zmianą koła w 18 sekund. Korzystając z błędów adwersarzy, Czaykowski poprawiał pozycję. Mimo bardzo szybkiego tempa i zdobycia kolejnego rekordu okrążenia, nie udało mu się dogonić Philippe’a Etancelin w bardzo szybkiej Alfie Romeo Monza – ale drugie miejsce na mecie po raz kolejny dowodziło posiadania przez polskiego hrabiego solidnej dawki talentu i determinacji.

We wrześniu 1931 roku Stanisław Czaykowski wystartował w GP Włoch na skrajnie niebezpiecznym torze Monza. Rozsądnie zdecydował się na skorzystanie z wolniejszego Bugatti T.35C z własnej stajni, dając sobie szansę na nauczenie się toru w mniej wymagającym aucie. W pierwszym biegu na prowadzenie wysunął się od razu Ruggeri w Maserati (i nie oddał go do końca), ale tuż za nim trzymali się Czaykowski i znacznie bardziej doświadczony Włoch Clemente Biondetti. Hrabia uległ Biondettiemu, ale solidne trzecie miejsce dowiózł do mety bez trudu. Zakwalifikował się do finału, ale podobnie jak koledzy z czołówki klasy poniżej dwóch litrów, postanowił nie startować w nim: walka ze znacznie mocniejszymi samochodami zwyczajnie nia miała sensu. Niedługo potem Czaykowski wygrał wyścig aut sportowych, znów jadąc modelem 35C, w nowym wyścigu o Grand Prix Brignolles, zorganizowanym na drogach na północ od Tulonu. Finałowy bieg dla najlepszych aut ze wszystkich klas dał mu trzecią pozycję. Należy sądzić, że sezon 1931 przyniósł polskiemu artystokracie, zamieszkałemu głównie na Riwierze, dostateczną satysfakcję, bo intensywnie przygotowywał się do kolejnego sportowego sezonu.

Wyścig o Grand Prix Tunisu w kwietniu 1932 roku miał imponującą listę startową. Nazwisko naszego hrabiego widniało na niej obok takich nazwisk jak Varzi, Chiron, Veyron, Fagioli, Dreyfus czy Etancelin. Porządku na trasie pilnowało 200 uzbrojonych żołnierzy wojsk kolonialnych, a zwycięzcy poszczególnych klas otrzymywali wysokie nagrody pieniężne. Zawodom przyglądało się 50 tysięcy widzów. Zaraz po starcie Czaykowski znajdował się poza pierwszą dziesiątką, ale stopniowo odrabiał straty. Po pięciu okrążeniach zajmował już ósmą pozycję, a po dziesięciu – szóstą. Potężne, pięciolitrowe Bugatti T.54, którymi jechali Wimille, Lehoux i von Morgen, przegrzewały się, a zbyt małe hamulce zupełnie nie sprawdzały się w ciężkim samochodzie. Jadący równo i bezbłędnie hrabia musiał zatrzymać się na wymianę świec zapłonowych, co zajęło minutę i 12 sekund (wymiana świec podczas wyścigu na dystansie prawie 500 km była czymś normalnym) i dotarł do mety na solidnym piątym miejscu. Otwarcie sezonu 1932 okazało się zatem udane.

Grand Prix Monako 17 kwietnia z kolei nie zapowiadało się zbyt dobrze. Stanisław Michel Frederic Marie Czaykowski, za kierownicą T.51, najwyraźniej nie czuł się swobodnie na wąskich i śliskich uliczkach księstewka. Treningi poszły kiepsko, wolniej od Czaykowskiego początkowo pojechał tylko Divo piekielnie trudnym Bugatti T.53 z napędem na cztery koła. Z każdym treningiem Czaykowski nabierał pewności siebie i poprawiał czasy okrążeń. Gdy po 26 okrążeniach hrabia plasował się około 11. miejsca, prowadzący w wyścigu Louis Chiron zaczął dublować zawodników z końca stawki. Do Czaykowskiego zbliżył się wtedy, gdy ten czterokołowym poślizgiem pokonywał szykanę. Chiron czuł na plecach oddech atakującego skutecznie Nuvolariego i popełnił rzadki błąd: spróbował przecisnąć się obok Bugatti Polaka. To się naturalnie nie udało, Chiron zawadził o worek z piaskiem, jego auto przekoziołkowało, a kierowca wypadł z niego i stracił chwilowo przytomność. O spowodowanie wypadku obwiniał Polaka, ale oczywiste było, że winę ponosił on sam: próbował wyprzedzać tam, gdzie wyprzedzać się nie dało. Wyścig wygrał ostatecznie Nuvolari, choć na ostatnich okrążeniach miał problemy z samochodem i dogonił go Niemiec Caracciola, także w Alfie Romeo. Relacje samego Caraccioli, spisywane w różnych okresach są sprzeczne, ale ewidentnie niemiecki kierowca pozwolił kierowcy z Mantui wygrać – miało to związek z dalszymi startami Caraccioli Alfą Romeo, w tym w Grand Prix Lwowa.

cdn.