Wakacje z łaciną. Część 3: Dziwne przygody litery H

Inne odcinki serii

Część 1. Lekcja martwego języka
Część 2. Abecadło z pieca spadło
Część 4. I/J i U/V, czyli zbędne duplikacje
Część 5. Czy długość jest ważna?
Część 6. Dalsze losy G
Część 7. Przed i po, czyli miejsce łaciny w historii

Alfa, beta i tak dalej

Nie każdy uczeń szkoły średniej potrafi dziś wyrecytować alfabet grecki of alfy do omegi, ale nawet ci, którzy potrafią, zwykle odnoszą wrażenie, że kolejność liter greckich w istotny sposób różni się od łacińskiej. To prawda, ale różnice dotyczą raczej szczegółów. Spójrzmy na poniższą tabelkę. Jeśli uwzględnimy fakt, że alfabet grecki zawierał w epoce przedklasycznej litery wau/digamma (Ϝ, o wartości fonetycznej [w]) i koppa (Ϙ, oznaczającą [k] przed samogłoskami tylnymi), to okaże się, że niemal każda litera łacińska ma odpowiednik grecki zajmujący tę samą pozycję. Wyjątkiem jest G (dodane do alfabetu późno), które, jak już wiemy, powstało wskutek zduplikowania litery C i zaopatrzenia duplikatu w wyróżniającą go kreseczkę. Rzymianie wstawili nową literę w miejsce zajmowane wcześniej przez niepotrzebne im Z.

Trzeba tylko pamiętać, że podobnie jak w biologii, podobieństwo niekoniecznie świadczy o pokrewieństwie i vice versa. Litera C wywodzi się graficznie z gammy (Γ), ale przybrała inną wartość fonetyczną wskutek tego, co zrobili z nią Etruskowie. Litera X wygląda jak greckie chi (Χ), wymawiane w epoce klasycznej [k^h]. Istotnie wywodzi się z tego samego znaku pisma, ale alfabet łaciński pochodzi od archaicznej zachodniej (eubejskiej) wersji alfabetu greckiego, w której nie używano litery ksi (Ξ), a znak Χ wymawiany był [ks] (i zachował tę wartość w łacinie). Litery theta (Θ), phi (Φ) i odpowiednik klasycznego psi (Ψ) oznaczały w alfabecie eubejskim spółgłoski zwarte przydechowe [t^h, p^h, k^h]. Język starołaciński miał tylko fonemy zwarte bezdźwięczne i dźwięczne, nie potrzebował więc tych znaków (w odróżnieniu od etruskiego, który je utrzymał). A ponieważ Rzymianie postanowili nie rozróżniać w piśmie samogłosek krótkich i długich, nie potrzebowali omegi. Nawiasem mówiąc, Grecy wprowadzili omegę dość późno (pod koniec VII w. p.n.e.), i to w alfabecie wschodnim (jońskim)¹, więc Rzymianie i tak nie mieli z nią styczności w okresie, gdy budowali własny alfabet.

Pewne zdziwienie może budzić fakt, że grecka litera rho (Ρ) wygląda we współczesnej typografii identycznie jak łacińskie P, ale wymawiana jest inaczej (oznacza fonem /r/). Choć może się to wydać dziwne, podobieństwo obu liter jest całkowicie przypadkowe! Łacińskie P rozwinęło się graficznie jako przekształcenie litery pi (Π), podczas gdy R wyewoluowało z greckiego rho. Ta transformacja była stopniowa i znamy jej etapy pośrednie, nie ma więc wątpliwości, jakie jest rzeczywiste pokrewieństwo tych znaków. Podsumowując: jeśli pominiemy litery, które nie występowały w zachodnim alfabecie greckim oraz te, które nie były Rzymianom potrzebne, zgodność obu alfabetów jest mniej więcej 95-procentowa (zaburza ją tylko podstawienie Ζ → G).

Spółgłoska czy samogłoska?

Kto zna klasyczny alfabet grecki, ten wie, że litera eta (Η) ma w nim wartość samogłoskową: służy do zapisu długiego ē [ɛː]. Jednak nie tylko jej kształt, ale i miejsce w alfabecie wyraźnie wskazuje, że łacińska litera H jest graficznym odpowiednikiem ety. Dlaczego w takim razie została spółgłoską?

Żeby to wyjaśnić, musimy się cofnąć do pisma fenickiego, w którym wszystkie litery oznaczały spółgłoski. Były wśród nich litery hē ‘okno’ i ḥēt ‘mur’. Pierwsza przypominała nasze E, a wymawiana była jako bezdźwięczne krtaniowe [h], druga przypominała H, ale miała trzy poziome „kładeczki” zamiast jednej (𐌇); wymawiano ją jako spółgłoskę szczelinową o artykulacji faryngalnej, czyli „chropowate” gardłowe [ħ]. Grecy z epoki archaicznej potrzebowali litery samogłoskowej, którą mogliby oznaczać swoje e i ē, wykorzystali więc w tym celu fenickie hē. Później przemianowali tę literę na epsilon (è psīlón, czyli dosłownie ‘e zwykłe’). Natomiast literę ḥēt nazwali z grecka heta (hē̂ta) i zaadaptowali do zapisu greckiego fonemu /h/.² Zatem we wczesnym alfabecie zachodnim Η miało wartość fonetyczną [h] i właśnie w takiej funkcji przejęli je Etruskowie i Rzymianie.

Spółgłoska [h] jest artykułowana słabo i w wielu językach wykazuje tendencję do zaniku. Tak się stało w większości dialektów greckich już na wczesnym etapie ich rozwoju.³ W epoce klasycznej (500–300 p.n.e.) wymawianie [h] było charakterystyczne dla dialektu attyckiego używanego w Atenach i cieszącego się dużym prestiżem w świecie greckim, ale i w tej odmianie [h] utrzymało się tylko na początku wyrazu przed samogłoską. W grece hellenistycznej [h] istniało jeszcze w wymowie ludzi używających ponadregionalnego dialektu zwanego koinḗ, ale świadomość, które słowa powinny, a które nie powinny się zaczynać na [h], stopniowo wygasała. Około II w. n.e. na dobre przestano wymawiać [h].

Zanim jeszcze do tego doszło, gramatycy greccy zaczęli traktować [h] bardziej jak cechę samogłoski rozpoczynającej wyraz („przydech”) niż jako samodzielny segment mowy. Wiązało się to ze zmianami pisowni. Dialekt joński bardzo wcześnie stracił [h], toteż heta (Η) stała się w nim zbędna jako symbol spółgłoski krtaniowej. Wówczas jednak pojawił się pomysł, aby odróżniać w pisowni krótkie samogłoski e, o (wymawiane [e, o]) od długich ē, ō (wymawianych w grece jako półotwarte [ɛː, ɔː]). Jak już widzieliśmy, dla długiego ō wprowadzono literę omega, natomiast dla ē użyto hety, która po zaniku początkowego [h] stała się etą (ē̂ta). W roku 403 p.n.e. przeprowadzono w Atenach reformę pisowni, przyjmując dla dialektu attyckiego ortografię opartą na jońskiej wersji alfabetu. Od tej chwili zapisywanie dźwięku [ɛː] literą Η stało się praktyką standardową. Innymi słowy, to nie Rzymianie zmienili wymowę H z samogłoskowej na spółgłoskową tylko Grecy postąpili na odwrót, a alfabet łaciński zachował pierwotną wartość fonetyczną tej litery.

Ale na tym nie koniec komplikacji, bo przecież dialekt attycki zachował [h]. Żeby je jakoś oznaczyć, z początku niekonsekwentnie używano Η, ale około 300 r. p.n.e. wprowadzono specjalne symbole oznaczające przydech lub jego brak. Użyto w tym celu odpowiednio lewej i prawej połówki litery Η, czyli znaku Ⱶ dla przydechu i jego zwierciadlanego odbicia (względem osi pionowej) dla braku przydechu. Z czasem symbole te, po odpowiednim uproszczeniu, przekształciły się w znaki diakrytyczne podobne do apostrofów, ʽ i ʼ, umieszczane nad samogłoską, czyli np attyckie hodós ‘droga’ zapisywano ὁδός, a odoús ‘ząb’ pisano ὀδούς. Taka konwencja, propagowana przez filologów aleksandryjskich działających w III–II w. p.n.e., używana jest po dziś dzień do zapisu greki klasycznej. Język średnio- i nowogrecki całkowicie stracił przydech i słowo oznaczające ‘drogę, ulicę’ zapisywane jest dziś po prostu οδός (odós).

Tymczasem w Rzymie…

Słaba i niestabilna realizacja fonemu /h/ to zjawisko rozpowszechnione. Spotykamy je np. we współczesnym języku angielskim. W większości regionów Anglii miejscowe dialekty niestandardowe utraciły utraciły /h/: słowa takie jak hand, house wymawiane są jako [ænd, æʊs] (lub podobnie). W dialektach tego typu nie ma różnicy w wymowie ear i hear. Zwykle w żadnym z nich nie ma [h], ale czasem mówiący używa nagłosowego [h] w obu przypadkach (bez względu na pisownię) po prostu dla emfazy. Oznacza to, że [h] jest traktowane jako pewien szczególny sposób wzmacniania artykulacji samogłoski, używany sporadycznie i nieobowiązkowo⁴. W dużych miastach zanik fonemu /h/ często jest kojarzony z wymową warstw społecznych tradycyjnie zaliczanych do klasy robotniczej lub niższej klasy średniej i stał się częścią stereotypu językowego na przykład londyńskich cockneyów.

W Rzymie działo się podobnie. W łacinie klasycznej [h], używane zwykle na początku wyrazu, rzadziej między samogłoskami lub na początku morfemu poprzedzonego przedrostkiem, zaczynało zanikać. Świadomość, w których wyrazach należy je wymawiać, stała się oznaką przynależności do ekskluzywnego klubu ludzi wykształconych, a i oni nie zawsze trzymali się ściśle zasad poprawności. Wahaniom wymowy towarzyszyły wahania pisowni. Słowo harēna ‘piasek’ było też często pisane arēna, słowo ānser ‘gęś’ powinno było z etymologicznego punktu widzenia zaczynać się na h‐⁵, ale straciło swój przydech już w okresie starołacińskim. Z kolei ūmor ‘wilgoć’ czy umerus ‘ramię’ często otrzymywały nieetymologiczne h‐ (hūmor, humerus). Nie oznacza to, że w sprawie wymawiania, opuszczania lub wstawiania [h] panowała całkowita swoboda, ale zakres wariantywności był poważny.

W czasie, gdy łacina mówiona zaczynała się różnicować w poszczególne języki romańskie, nie było już w niej fonemu /h/. Jednak w łacinie literackiej, szkolnej czy kościelnej użycie litery H, aczkolwiek niekonsekwentne i niekoniecznie zgodne z normami „złotego wieku”, podtrzymywane było przez tradycję i przynajmniej niektórzy użytkownicy łaciny starali się wymawiać /h/. Zwróćmy uwagę, że w języku polskim mamy zapożyczone z łaciny średniowiecznej słowo humor, którego początkowa litera została wprowadzona wbrew etymologii, a zaczęła być wymawiana, „bo tak się pisze”.

Dwa sposoby nieistnienia

Wśród języków wywodzących się z łaciny pewną ciekawą właściwością odznacza się francuski. W ortografii francuskiej istnieją dwa rodzaje nagłosowego H, zwane niemym (h muet) i przydechowym (h aspiré). H nieme, jak np. w słowie heure ‘godzina’, występuje na piśmie wyłącznie z szacunku dla historii języka, odpowiada bowiem spółgłosce łacińskiej w słowie hōra. Jednak w linii rodowej języka francuskiego od co najmniej półtora tysiąca lat to H nigdy nie było wymawiane. H przydechowe pojawia się najczęściej (choć nie tylko) w zapożyczeniach z frankijskiego, staronordyjskiego, niemieckiego i innych języków germańskich. Na przykład słowo hâte ‘pośpiech’ wymawiane jest dziś /ɑt/, ale do XVI/XVII w. zachowywało początkowe /h/. Anglicy zapożyczyli je ze starofrancuskiego około roku 1300 jako hāste (dzisiejsze haste). W tym czasie zarówno początkowe /h/, jak i /s/ przed spółgłoską były we francuskim wymawiane.

Dziś każde francuskie h – niezależnie od pochodzenia – jest tylko literą bez odpowiednika fonetycznego, jednakże słowa heure i hâte nadal zachowują się różnie, jeśli chodzi o reguły łączenia międzywyrazowego. Oba są rzeczownikami rodzaju żeńskiego, więc mogą występować z rodzajnikiem określonym la. Jednak samogłoska rodzajnika znika przed „H niemym” (l’heure), a jest wymawiana przed „H przydechowym” (la hâte). Jak widać, można nie istnieć na różne sposoby.

Zauważmy, że język francuski na kilkaset lat odzyskał /h/ utracone w późnej łacinie, a potem ponownie je utracił. Podobnie się działo w języku hiszpańskim, choć w tym przypadku źródłem „nowego” /h/ nie były zapożyczenia, ale rodzima zmiana dźwiękowa. W języku starohiszpańskim odziedziczona z łaciny spółgłoska /f/ zmieniła się w /h/. Na przykład łacińskie fīlius ‘syn’ przekształciło się w hiszpańskie hijo. Późnośredniowieczna wymowa tego wyrazu brzmiała [ˈhiʒo], ale po różnych perypetiach rozwojowych zmieniła się w dzisiejsze [ˈixo]. Fonem /h/ zanikł w XVI w., choć do tej pory jego ślad zachował się w pisowni.

Łacińskie aspiracje

W najstarszej łacinie zapożyczane słowa greckie lub etruskie zawierające obce dla Rzymian spółgłoski zwarte przydechowe /p^h, t^h, k^h/ ulegały adaptacji fonologicznej: głoski te były zastępowane przez /p, t, k/ z utratą przydechu (zwanego też uczenie aspiracją). Jednak w II w. p.n.e. znajomość greki była na tyle powszechna wśród wykształconych Rzymian, że wymowa z przydechem przestała sprawiać im trudności. Zaczęli zapisywać zapożyczone słowa greckie, używając połączeń ph, th, ch.⁶ Trzeba pamiętać, że ani greckie litery Φ, Θ, Χ, ani odpowiadające in kombinacje liter łacińskich nie oznaczały w tym czasie głosek szczelinowych typu [f, θ, x] (choć tak właśnie są wymawiane w grece współczesnej). Na przykład greckie słowo χορός ‘taniec’ wymawiane było [k^horós], a zapożyczone do łaciny przybrało formę chorus [ˈk^hɔrʊs].⁷

W języku greckim fonem /r/ stojący na początku wyrazu lub podwojony w śródgłosie wymawiany był bardzo energicznie i bezdźwięcznie, co interpretowano jako przydech. Grecy używali nawet tego samego znaku diakrytycznego, który służył do zapisywania /h/ przed samogłoską, żeby podkreślić bezdźwięczność nagłosowego /r/, co nie było właściwie konieczne, bo ta bezdźwięczność była obowiązkowa. Na przykład mówca lub nauczyciel sztuki przemawiania nazywany był po grecku ῥήτωρ (hrḗtōr). To, czy fonetycznie oznaczymy początkowe ῥ jako [hr], [r^h] czy [r̥], jest właściwie sprawą gustu. Rzymianie używali do jego zapisu kombinacji liter rh, toteż w ich języku powyższe słowo przybrało formę rhētor. Pisownia rh podkreślała wyraźną różnicę między grecką a łacińską wymową początkowego R.

Pod koniec II w. p.n.e. niektóre słowa rodzime zaczęły być wymawiane z użyciem spółgłosek przydechowych. Trudno rozstrzygnąć, czy była to maniera polegająca na naśladowaniu cech fonetycznych modnego języka greckiego, czy spontaniczna zmiana dźwiękowa (na tę drugą możliwość wskazuje fakt, że w ogromnej większości przypadków tendencja do używania przydechu występowała w sąsiedztwie /r/, mogła więc być uwarunkowana fonetycznie). Na przykład zamiast pulcer [ˈpʊlkɛr] ‘piękny’ zaczęto pisać i mówić pulcher [ˈpʊlk^hɛr].⁸

Jak skomplikowane były losy poszczególnych wyrazów, widzimy na przykładzie greckiego słowa θρίαμβος (t^hríambos) ‘hymn dionizyjski’. Etruskowie zapożyczyli je prawdopodobnie w formie *t^hriampe (z bezdźwięcznym /p/, ponieważ etruski nie miał spółgłosek zwartych dźwięcznych). Od Etrusków przejęli je Rzymianie, którzy z kolei nie mieli w swoim języku przydechowego /t^h/, dlatego zapożyczenie przybrało postać triumpus ‘ceremonia dla uczczenia zwycięstwa’. W łacinie klasycznej dodano przydech, ale nie tam, gdzie występował w grece: triumphus. Dziś w wielu współczesnych odmianach łaciny dawne [p^h] wymawiane jest [f] (stąd oczywiście polskie triumf lub tryumf), ale nie należy tego mylić z oryginalną wymową klasyczną, która rozróżniała te dwie głoski.

Polska łacina narodowa

W łacinie kościelnej z wymową typu włoskiego h jest nieme, czyli w ogóle nie wymawia się go w wyrazach takich jako homo ‘człowiek’. Jednak w językach, w których istnieje fonem /h/ (jak niemiecki czy angielski), wymowa naśladuje pisownię, toteż klasyczne /h/ jest przywracane tam, gdzie odpowiada mu litera H. Polska wymowa łaciny była zgodna z tradycją niemiecką i czeską, a chociaż w polskim nie występuje bezdźwięczna spółgłoska krtaniowa /h/, zastąpiło ją polskie tylnojęzykowe /x/ (głoska zapisywana w słownictwie rodzimym jako ch), zatem wymawiamy homo jako [ˈxɔmɔ] (z identyczną spółgłoską początkową jak w słowie chomik). W niektórych odmianach polszczyzny odróżnia się bezdźwięczne ch [x] od dźwięcznego krtaniowego h [ɦ] (zwłaszcza w zapożyczeniach z czeskiego, słowackiego lub ukraińskiego, czyli języków, w których [ɦ] rozwinęło się z prasłowiańskiego *g). Możliwa jest zatem także realizacja [ˈɦɔmɔ], zgodna z pisownią, ale nie z wymową klasyczną, w której /h/ na początku wyrazu było bezdźwięczne.⁹

Polacy używają [x] także jako wymowy łacińskiego ch, np. pulcher [ˈpulxɛr], schola [ˈsxɔla] ‘szkoła’ albo w przydomku (kognomenie) Gracchus [ˈgrakxus]. Oczywiście we wszystkich tych przypadkach występowało klasyczne [k^h]. Łacina kościelna zastępuje je wszędzie przez [k], ignorując h.

Nowe funkcje H

Dzięki wykorzystaniu łacińskiego H do zapisywania przydechu (czyli w kombinacjach ph, th, ch i rh) Rzymianie zapoczątkowali tradycję używania tej litery jako odpowiednika znaku diakrytycznego modyfikującego wartość fonetyczną poprzedzającej litery. W języku polskim korzystamy z tego wynalazku w minimalnym stopniu, zapisując fonem /x/ jako ch. W XVI w. pisano o wiele częściej philozoph lub philosoph niż filozof, lecz w późniejszych wiekach zapożyczenia tego typu uległy ortograficznemu spolszczeniu.

Ale na przykład angielski używa diakrytycznego h w połączeniach takich jak ph, th, ch, tch, sh, gh, wh, kh. W wyrazach pochodzenia greckiego może też występować rh naśladujące pisownię łacińską, jak w słowach rhythm ‘rytm’ lub hemorrhage ‘krwotok’, co jednak w żaden sposób nie wpływa na wymowę. Litera H bywa również wykorzystywana jako oznaczenie długości poprzedzającej samogłoski: ah, eh, oh. We włoskim połączenia ch, gh, sch przed samogłoskami przednimi oznaczają, że spółgłoska pozostaje welarna (miękkopodniebienna), czyli że wymawiamy /k, ɡ, sk/, a nie /tʃ, dʒ, ʃ/.

Na zakończenie wspomnę, że językowi polskiemu nie jest obcy „pasożytniczy” przydech dodawany przed samogłoską rozpoczynającą wyraz (najczęściej przed /a/) bez uzasadnienia etymologicznego. W gwarach częste są formy typu harbuz, harmata, harenda, hareśt ‘areszt’, Hameryka. Zanik historycznego h w niektórych kontekstach był pospolity w starszej polszczyźnie, zwłaszcza gdy po hi‐ następowała samogłoska. W XVI w. występowały oboczności typu hijerarchijå ~ jerarchijå, Hijeronim ~ Jeronim. Najwidoczniej Polacy w tym okresie mieli trudność z wymową hj‐, jeżeli zanikała samogłoska rozdzielająca te spółgłoski. Późnołacińskie imię Hyacinthus (z greckiego Huákinthos) zostało najpierw zapożyczone jako Jacenty, Jacęty (dla przyjaciół Jacek) i dopiero później ponownie spolszczone jako Hiacynt. Natomiast biblijne imię Ijob ~ Job nie miało nagłosowego /h/ ani w hebrajskim, ani w grece, ani w Wulgacie, czyli przekładzie Biblii na łacinę autorstwa św. Hieronima (koniec IV w. n.e.). Hiperpoprawna wersja Hiob powstała dopiero w średniowiecznej łacinie i stamtąd przejęły ją niektóre języki, np. niemiecki i polski. Zdarzały się we wczesnej polszczyźnie formy takie jak istoryjå ‘historia’ i ippotåm [sic!] ‘hipopotam’. Husarz nader często zostawał usarzem, hufiec ufcem, a haftka aftką. Wszyscy czasem bywamy cockneyami.

Przypisy

1. Dlatego omega znalazła się na końcu alfabetu, tam, gdzie Grecy umieszczali własne wynalazki, nieistniejące w fenickim systemie pisma. ↩︎
2. Uproszczenie kształtu przez zredukowanie liczby kładeczek nastąpiło nieco później. ↩︎
3. Przypisywany Archimedesowi okrzyk Heúrēka! heúrēka! ‘znalazłem’ musiał w istocie brzmieć eúrēka, ponieważ wielki uczony urodził się w III w. p.n.e. w Syrakuzach na Sycylii i posługiwał się dialektem doryckim, który bardzo wcześnie utracił /h/. Dlatego nie warto się silić na erudycję i wołać „heureka” zamiast „eureka”, jak gdyby Archimedes był jakimś Ateńczykiem. ↩︎
4. Podobną rolę może odgrywać zwarcie krtaniowe [ʔ], często używane w tej funkcji w języku polskim. ↩︎
5. Łacińskie ānser pochodzi of praindoeuropejskiego *ǵ^hans‐ ‘gęś’, a *ǵ^h rozwijało się regularnie w łacińskie h. ↩︎
6. W bardzo wczesnej łacinie pod wpływem etruskim spółgłoskę /f/ zapisywano FH z powodów, o których można przeczytać tutaj. ↩︎
7. Słowo to nabrało też znaczenia ‘grupa tancerzy lub śpiewaków’, stąd polski chór. Zapisywanie przydechowych /k^h, p^h/ jako ΚΗ, ΠΗ (kh, ph) zdarzało się także w archaicznych inskrypcjach greckich przed upowszechnieniem się liter chi i phi. ↩︎
8. Cyceron wylicza pulcher wśród słów, które, jak sam przyznaje, najchętniej wymawiałby po staremu bez przydechu, gdyby nie presja większości współczesnych mu Rzymian. ↩︎
9. Na początku naszej ery, zapisując po łacinie germańskie nazwy plemienne i osobowe, Rzymianie często oddawali germańskie szczelinowe *x jako ch, zapewne dlatego, że zdawali sobie sprawę z różnicy brzmienia [x] i [h]. Spółgłoska germańska przypominała im [k^h], ponieważ miała artykulację tylnojęzykową. Tak było zwłaszcza w przypadku nazw zachodniogermańskich, jak Cheruscī, Chattī, Chariovalda (dzisiejszy Harold), Chlodovechus (czyli Chlodwig = Ludwik). W przypadku wcześnie poświadczonych nazw wschodniogermańskich częściej występuje latynizacja z użyciem h, np. Hasdingī. Być może na zachodzie dłużej zachowało się pierwotne *x tylnojęzykowe, które ostatecznie we wszystkich językach germańskich uległo na początku wyrazu osłabieniu artykulacyjnemu, przekształcając się w [h]. Gdyby jednak miało wszędzie taką wymowę już w czasach rzymskich, byłoby konsekwentnie oddawane za pomocą litery H. ↩︎

Opis ilustracji

Ryc. 1. Amfora attycka (ok. 600 r. p.n.e.) z malowidłem przedstawiającym walkę Heraklesa z centaurem Nessosem. Imię herosa zapisane jest jako ΗΕΡΑΚΛΕΣ (ale od prawej do lewej). Zwróćcie uwagę na archaiczny kształt litery Η (𐌇, z trzema poprzeczkami) i na zapis długiego ē jako Ε. Po ateńskiej reformie ortograficznej obowiązywała pisownia Ἡρακλῆς (Hēraklē̂s), gdzie odwrócony apostrof oznaczał przydech, a litera Η/η – długie ē [ɛː]. Notabene, imię Nessosa zapisane jest od lewej do prawej, z pozoru jako ΝΕΤΟΣ, ale środkowy znak jest w rzeczywistości częściowo zatartą lub zniekształconą literą sampi (Ϡ), używaną w niektórych wersjach archaicznego alfabetu greckiego. Początkowo przypominała ona kształtem T (choć różniła się od tau), a oznaczała głoskę zwartoszczelinową [ts], która w zależności od dialektu przeszła w greckie [ss] lub [tt]. Po tej zmianie dźwiękowej litera Ϡ przestała być potrzebna: zastąpiły ją podwojone sigma lub tau. Foto: Μαρσύας 2005. Źródło: Wikimedia (licencja CC BY-SA 5.0).

Ryc. 2. Cippus (kamienny słupek) z pierwotnego rzymskiego comitium (miejsca zgromadzeń) odkrytego na skraju Forum Romanum. Inskrypcja na cippusie (niekompletna i tylko częściowo dająca się zinterpretować) pochodzi z VI w. p.n.e., jest zatem jednym z najstarszych zabytków archaicznej łaciny. Napisano ją tzw. bustrofedonem (co oznacza dosłownie ‘zawracanie wołami’): linie tekstu (w tym przypadku biegnące w pionie) pisane są naprzemiennie od prawej do lewej i od lewej do prawej. Przy zmianie kierunku kształty liter stają się swoimi lustrzanymi odbiciami. Blisko prawego górnego rogu prawej ściany cippusa widać literę H (wciąż zapisywaną w starej formie 𐌇). Foto: saiki 2010. Źródło: Wikimedia (licencja CC BY-SA 3.0).

Autor

Piotr Gąsiorowski

Językoznawca specjalizujący się w językoznawstwie historycznym, badaniu zmian językowych i językoznawstwie ewolucyjnym. Miłośnik nauk ścisłych i przyrodniczych ze szczególnym naciskiem na biologię, nie tylko ze względu na jej powiązania z językoznawstwem i analogie między ewolucją organizmów i języków. Gorący zwolennik popularyzowania nauki i niezamykania się naukowców w wieży z kości słoniowej.
X (Twitter): @P_Gasiorowski,
BlueSky: @piotrgasiorowski.bsky.social‬

Ostatnie wpisy

Archiwum autora

• językoznawstwo31 października 2025Polskie i słowiańskie siły nieczyste
• językoznawstwo17 października 2025Wierni towarzysze. Część 3: Co dają wszy językoznawcom
• biologia10 października 2025Wierni towarzysze. Część 2: Gdzie ssaki, tam wszy
• biologia3 października 2025Wierni towarzysze. Część 1: O pochodzeniu wszy