Inne wpisy z tej serii
Etymologiczna opowieść zimowa. Część 1: Zima i jej kuzyni
Etymologiczna opowieść zimowa. Część 3: Rzecz na Nowy Rok
Etymologiczna opowieść zimowa. Część 4: Zagadka baraniego skoku

Wstęp dotyczący śniegu

Dwie rzeczy mogą dziwić, jeśli chodzi o indoeuropejskie określenia śniegu. Po pierwsze to, że występują powszechnie w różnych gałęziach naszej rodziny językowej, podczas gdy nie da się tego samego powiedzieć o deszczu. Istnieją ogólnoindoeuropejskie słowa oznaczające np. mgłę czy chmurę, natomiast słowa o znaczeniu ‘deszcz’ mają zwykle zasięg ograniczony do pojedynczych grup blisko spokrewnionych języków. Dlaczego? Tego nie wiemy.

Druga dziwna rzecz, to fakt, że czasownik odnoszący się do spadania śniegu na ziemię jest pierwotniejszy niż rzeczowniki oznaczające śnieg. W polskim (podobnie jak w innych językach słowiańskich) jest na odwrót: śnieżyć to czasownik utworzony od rzeczownika śnieg, tak jak głodzić od głód. Także angielskie to snow jest czasownikiem utworzonym za pomocą tzw. konwersji, czyli bezprzyrostkowo, od rzeczownika snow. Nie zawsze tak jednak było: język staroangielski posiadał jeszcze czasownik snīwan ‘śnieżyć’, który nie był utworzony od snāw ‘śnieg’, choć był z nim spokrewniony. Odpowiada to relacji między współczesnym niemieckim schneien (czasownik) a Schnee (rzeczownik).

Choć zatem wydawałoby się, że ‘śnieg’, jako widzialne i namacalne zjawisko przyrodnicze, posiada wyrazistą naturę rzeczownikową, najwyraźniej bywa traktowany jako pojęcie wtórne wobec procesu, jakim jest śnieżenie. Zauważmy, że czasownik śnieżyć i odpowiadające mu słowa w innych językach są używane niemal wyłącznie w trzeciej osobie liczby pojedynczej. Jeśli dany język (np. polski) dopuszcza zdania bez wyrażonego podmiotu, to powiemy po prostu: śnieży. Co śnieży? Nic konkretnego – siły przyrody. Po angielsku powiemy: it snows, ale it nie oznacza tu określonego działacza; wypełnia tylko miejsce zarezerwowane dla podmiotu, które w angielskim nie powinno pozostać puste. A zatem nawet taki ułomny czasownik o niekompletnej odmianie i nie posiadający własnego wykonawcy może być traktowany jako forma podstawowa, nieredukowalna do prostszych składników.

Słowiańskie *sněgъ i bałtyjskie *snaigas to oczywiście słowa pokrewne. Oba pochodzą od prajęzykowego rzeczownika *snojgʷʰos. Dziwna spółgłoska praindoeuropejska *gʷʰ wymawiana była podobnie jak *g, ale towarzyszyło jej silne zaokrąglenie warg i jednocześnie półdźwięczny przydech. Tak skomplikowane artykulacje są z natury mało stabilne, toteż żaden język dzisiejszy nie zachował *gʷʰ w niezmienionej postaci. Przekształciło się ono w inne dźwięki w sposób często zależny od tego, z jakimi głoskami sąsiadowało. Nie powinno nas zatem dziwić, że jego refleksy w językach potomnych byłyby trudne do rozpoznania, gdyby nie to, że zmiany fonetyczne, choćby dziwne, są na szczęście przeważnie regularne. Na przykład w języku prasłowiańskim regularnym wynikiem zmian *gʷʰ było *g, które już na gruncie słowiańskim mogło ulec kolejnym zmianom – na przykład zmiękczeniu, którego wynikiem (w zależności od kontekstu) jest polskie ż lub dz. Regularne przekształcenia charakterystyczne dla poszczególnych języków słowiańskich zmieniły *sněgъ w polskie śnieg, rosyjskie sneg, ukraińskie snih, czeskie sníh, serbsko-chorwackie sneg, snijeg lub snig (zależnie od dialektu), bułgarskie snjag itd.

Natomiast w językach germańskich w pozycji między samogłoskami dawne *gʷʰ najpierw regularnie zmieniło się w *gʷ, fonetycznie realizowane jako szczelinowe [ɣʷ], które szybko utożsamiło się półsamogłoską *w, wymawianą niemal identycznie. Dlatego *snojgʷʰos przekształciło się w pragermańskie *snaiwaz. Ta forma nadal regularnie (a zatem przewidywalnie w każdej linii rozwojowej języków germańskich) ewoluowała w gockie snaiws, staroangielskie snāw (ang. snow), staro-wysoko-niemieckie snēo (niem. Schnee), staronordyjskie snjór (szwedzkie snö itd.).

Krótki wykład teoretyczny

Ale zostawmy w spokoju rzeczownik i przyjrzyjmy się spokrewnionemu z nim czasownikowi. Język praindoeuropejski miał to do siebie, że jego słowotwórstwo oparte było w bardzo dużej części na tzw. rdzeniach czasownikowych, czyli jednostkowych (nierozkładalnych) morfemach wyrażających czynność, proces lub stan. Często całe rodziny rzeczowników czy przymiotników tworzone były na podstawie morfemów czasownikowych. Rdzeń składał się z co najmniej jednej nagłosowej spółgłoski lub grupy spółgłosek (nie całkiem dowolnej, bo musiała spełniać praindoeuropejskie normy wymawialności) oraz z grupy wygłosowej, między którymi znajdowało się pojedyncze miejsce na samogłoskę. W typowym przypadku samogłoską tą było *e (taką postać rdzenia nazywamy kanoniczną i w takiej postaci jest on cytowany), ale możliwe były także rozmaite komplikacje. Tu wystarczy nam wiedza o dwu z nich. Proces słowotwórczy mógł spowodować zastąpienie *e przez *o albo usunięcie samogłoski (najczęściej wtedy, gdy rdzeń nie był akcentowany i ulegał wskutek tego redukcji fonetycznej). Te trzy stany rdzenia nazywamy odpowiednio „stopniem e”, „stopniem o” i „stopniem redukcji” (lub „stopniem zero”).

Na przykład praindoeuropejski rdzeń cytowany jako *wert- ‘obrócić (się)’ mógł przybierać dwa inne stany: *wort- i *wr̥t-. W tym ostatnim przypadku usunięcie samogłoski powodowało, że sąsiadująca z nią spółgłoska płynna *r przejmowała funkcję ośrodka sylaby (co indoeuropeiści zwyczajowo oznaczają kółeczkiem pod symbolem spółgłoski). Te trzy formy zachowały się w językach słowiańskich, przekształcając się w prasłowiańskie *vert-/*vort-/*vьrt-, np. w słowach *verteno, *vorta, *vьrtlo, które w języku polskim dają wrzeciono, wrota i wiertło – trzy rzeczowniki połączone ideą obracania się (zresztą czasownik obrócić, pochodzący od prasłowiańskiego *ob-vortiti, zawiera ten sam rdzeń). Zauważmy, że w języku czeskim dawny stopień zero nadal realizowany jest z sylabicznym [r̩] (= praindoeur. *r̥) – patrz vrtak ‘wiertło’, vrtět ‘wiercić’, wymawiane dwusylabowo.

Jak zbudować czasownik

Podstawą słowotwórczą „śniegu” był rdzeń czasownikowy *snejgʷʰ-, który mógł też przybierać formy *snojgʷʰ- i *snigʷʰ- (w tej ostatniej po usunięciu samogłoski jej funkcję zgłoskotwórczą przejmowało *j, zmieniając się w swój sylabiczny odpowiednik, czyli *i). Ważną cechą rdzeni praindoeuropejskich było to, że w swojej podstawowej formie posiadały one „wrodzony” aspekt – dokonany albo niedokonany. Mogły zatem wyrażać czynność bądź stan albo jako przydarzające się lub zakończone w danym momencie, albo jako trwające i rozciągnięte w czasie. Aspekt rdzenia można było zmienić, ale wymagało to utworzenia na jego podstawie nowego, bardziej złożonego czasownika. Czasem nie trzeba było tego robić, bo istniały pary różnych czasowników o tym samym znaczeniu, ale różniących się aspektem. Dobrym przykładem polskim jest czasownik niedokonany brać. Można mu nadać aspekt dokonany albo za pomocą środków słowotwórczych, przez dodanie przedrostka (zabrać), albo zastępując go przez niezwiązany z nim etymologicznie czasownik o bardzo podobnym znaczeniu, ale dokonany (wziąć).

Rdzeń *snejgʷʰ- miał „sam z siebie” aspekt dokonany. Podobnie jak w języku polskim, czasownik dokonany nie mógł tworzyć czasu teraźniejszego (polskie formy czasowników dokonanych z końcówkami „teraźniejszymi”, np. weźmie, trzaśnie, runie interpretowane są jako czas przyszły). Najprostszy czasownik, jaki mógł być utworzony od *snejgʷʰ-, składał się z samego rdzenia z dołączonymi do niego końcówkami osobowymi. A że używany był niemal wyłącznie w trzeciej osobie liczby pojedynczej, dołączaną końcówką było *-t. Forma osobowa *snéjgʷʰt oznaczała mniej więcej ‘naśnieżyło’ (tzn. ‘spadł śnieg’). Interpretowana była jako czas przeszły dokonany (tzw. aoryst, ale nie musimy się tu zajmować fachowym żargonem indoeuropeistów). Podmiot, tak jak w języku polskim, mógł pozostać niewyrażony wprost. Gdyby ktoś koniecznie chciał utworzyć liczbę mnogą o znaczeniu ‘naśnieżyły/naśnieżyli’ (uznając za podmiot chmury, niebiosa lub bóstwa odpowiedzialne za pogodę), dodałby końcówkę trzeciej osoby liczby mnogiej, -ent. Końcówka ta miała własną samogłoskę i przyciągała akcent. Wskutek tego rdzeń przybierał stopień redukcji: *snigʷʰént ‘(bogowie) naśnieżyli’. Ot i cała tajemnica koniugacji praindoeuropejskiej (w dydaktycznym skrócie).

Czas teraźniejszy miał w trzeciej osobie końcówki rozszerzone o dodaną na końcu samogłoskę *i, sygnalizującą, że coś się dzieje „tu i teraz”: *-ti/*-enti. Aby ich użyć, trzeba było najpierw przekształcić czasownik na odpowiednik niedokonany. W epoce rozpadu wspólnoty indoeuropejskiej, już po odłączeniu się języków anatolijskich i tocharskich od wspólnego przodka wszystkich współczesnych przedstawicieli rodziny, istniało kilka popularnych mechanizmów przekształcania rdzenia dokonanego w „temat” (bardziej rozbudowaną formę czasownika) posiadający aspekt niedokonany. Jedną z możliwości było dodanie do rdzenia przyrostka samogłoskowego, który w zależności od końcówki osobowej przybierał formę *-e- lub -o-: *snéjgʷʰ-e/o-. Trzecia osoba miała wtedy formę *snéjgʷʰeti ‘śnieży’ w liczbie pojedynczej i *snéjgʷʰonti ‘śnieżą’ w liczbie mnogiej. Warto zauważyć, że ten wtórnie utworzony czasownik miał ustalony akcent na pierwszej sylabie, dzięki czemu jego rdzeń nie zmieniał formy w zależności od osoby. Ta prostota odmiany sprzyjała szerzeniu się czasowników tej kategorii w późnej historii języków indoeuropejskich. Wspomniane wyżej staroangielskie snīwan (3 os. snīwþ) i niemieckie schneien (3 os. schneit) pochodzą w prostej linii od *snéjgʷʰeti.

Innym sposobem dającym podobny efekt było użycie tzw. infiksu nosowego, czyli morfemu o postaci *-né- (wariant akcentowany) lub *-n- (wariant nieakcentowany) umieszczanego wewnątrz rdzenia przed jego ostatnią spółgłoską (po uprzednim usunięciu samogłoski rdzennej). Brzmi to skomplikowanie, ale nie jest takie trudne. Bierzemy *snejgʷʰ-, wyrzucamy *e i wstawiamy infiks we właściwym miejscu, otrzymując *sni-né-gʷʰ-/*sni-n-gʷʰ-. Pierwszy wariant był używany przed końcówkami osobowymi niemającymi własnego akcentu, a drugi – przed akcentowanymi. Mamy zatem alternatywne formy czasu teraźniejszego: *sninégʷʰti ‘śnieży’, *sningʰʷénti ‘śnieżą’.

Infiks nosowy (w formie trochę zniekształconej przez procesy ewolucyjne) przetrwał w niektórych czasownikach łacińskich. Łacina uogólniła niekcentowany wariant infiksu, używając go także w liczbie pojedynczej, a także wstawiła przed końcówką osobową samogłoskę przez analogię do tematów samogłoskowych. Dlatego w łacinie mamy ninguit ‘śnieży’ i ningunt ‘śnieżą’. Co się stało z początkowym *s? Otóż w niektórych językach indoeuropejskich, między innymi w łacinie i grece, nagłosowa zbitka *sn uległa uproszczeniu, tracąc *s. Praitalskie formy osobowe wyglądały tak: *sningʷeti/*sningʷonti (ze zmianą *gʷʰ > *gʷ po spółgłosce nosowej). Można je uznać za efekt hybrydyzacji między tematami zakończonymi na samogłoskę a czasownikami z infiksem nosowym. Ich dalszy rozwój w łacińskie ninguit/ningunt był już całkowicie regularny. Labializowane (zaokrąglone) *gʷ traciło zaokrąglenie przed samogłoską u (jak w liczbie mnogiej), ale zachowywało się jako gu (wymawiane [gw]) przed samogłoską przednią (jak w liczbie pojedynczej). Rzymianom trudno było zrozumieć, skąd się bierze ta oboczność, dlatego obok regularnego ninguit spotykamy także ningit (utworzone przez analogię do form, w których wcześniej zanikło zaokrąglenie warg).

Podobna była historia litewskiej formy sninga ‘śnieży’, w której także pojawia się ślad infiksu nosowego. Jest to trzecia osoba liczby pojedynczej czasu teraźniejszego od czasownika snigti ‘śnieżyć’. Obok niej istnieją też warianty oboczne lub gwarowe: sniega (od tematu *snejgʷʰ-e/o-, jak w językach germańskich) i sniegti (od pierwotnego *snejgʷʰ-).

Spójrzmy teraz na czasownik ‘śnieżyć’ w języku greckim. Mamy tu formę neípʰei ‘śnieży’. O zaniku początkowego *s przed spółgłoską nosową już wiemy. Przydechowe pʰ (pisane po grecku φ) to typowy refleks dawnego *gʷʰ w języku starogreckim (w grece mykeńskiej, czyli w najstarszym dialekcie, jaki znamy, widzimy pośredni etap ewolucji, kʷʰ). Czasownik grecki jest zatem (po formach germańskich i bałtyjskich) kolejnym przykładem na występowanie tematu samogłoskowego *snejgʷʰ-e/o-. Jak by brzmiał ten czasownik, gdyby przetrwał w językach słowiańskich? W języku polskim odmieniałby się podobnie jak strzyc: bezokolicznik *śnic, czas teraźniejszy *śniże/*śnigą. Znikł jednak, ponieważ wyparł go czasownik utworzony od rzeczownika: prasłowiańskie *sněžitь/*sněžǫtь > śnieży/śnieżą.

Śnieg dla zaawansowanych

Wróćmy teraz do królestwa rzeczowników. Śnieg w pewnym sensie jest wykonawcą czynności śnieżenia. Indoeuropejczycy znali kilka sposobów na utworzenie rzeczownika tego typu od morfemu czasownikowego. Jeden przepis wyglądał tak: weź rdzeń czasownika, zamień *e na *o, a na końcu doklej przyrostek *-o-, do którego będziesz przyłączał końcówki przypadków. W ten sposób od rdzenia *snejgʷʰ- tworzymy rzeczownik *snojgʷʰ-o- ‘coś, co sypnęło z nieba’. Teraz możemy go uzupełnić o końcówkę mianownika (*snojgʷʰos) albo na przykład biernika (*snojgʷʰom). Jest to nasz dobry znajomy, przodek polskiego słowa śnieg (a także litewskiego sniegas, angielskiego snow itd.).

Ale był i drugi sposób, znacznie starszy, choć mniej produktywny w czasach historycznych. Polegał on na tym, że rdzeń czasownika konwertowano wprost na rzeczownik i dołączano do niego bezpośrednio końcówki przypadków. Niektóre z tych końcówek miały własny akcent, co powodowało zanik samogłoski w rdzeniu (ten mechanizm już znamy). Wyglądało to tak: mianownik *snéjgʷʰ-s, biernik *snéjgʷʰ-m̥, ale dopełniacz z końcówką „kradnącą” akcent – *snigʷʰ-és. Ten rzeczownik także oznaczał ‘śnieg’. Już w epoce praindoeuropejskiej istniała tendencja do uproszczenia odmiany rzeczowników rdzennych, jeśli zawierały one spółgłoski płynne lub półsamogłoski, które mogły przejąć funkcję ośrodka sylaby. Wskutek tego wyrównania mianownik i biernik przekształciły się w *snigʷʰs, *snigʷʰm̥.

Wiemy już, że *gʷʰ dawało łacińskie gu [gw] po spółgłosce nosowej. Między samogłoskami natomiast, tak jak w językach germańskich, zmieniało się w łacińskie v, wymawiane [w]. Przed spółgłoską s ulegało ubezdźwięcznieniu i upraszczało się do [k]. W ten sposób formy *snigʷʰs, *snigʷʰm̥, *snigʷʰes zmieniły się w łacińskie nix [niks], nivem, nivis (rzeczownik rodzaju żeńskiego). Podobny był rozwój grecki, aczkolwiek w tym języku stary rzeczownik rdzenny prawie całkiem zanikł; zachowała się tylko forma biernika *snigʷʰm̥ > greckie nípʰa. Znaczenie ‘śnieg’ przeniesiono na inny wyraz, znany nam z poprzedniego odcinka niniejszej serii: kʰiṓn, spokrewniony ze słowem zima.

Od łacińskiego nix, nivem, nivis pochodzą – czasem wprost, czasem nieco krętymi drogami – słowa oznaczające ‘śnieg’ w językach romańskich: włoskie neve, hiszpańskie nieve, francuskie neige, rumuńskie nea itd. Z łacińskiego przymiotnika nivātus ‘ośnieżony’ rozwinęło się hiszpańskie nevado (o tym samym znaczeniu). W Grenadzie (południowa Hiszpania) wznosi się masyw Gór Śnieżnych, czyli Sierra Nevada. Nazwę tę przeniesiono na kilka ośnieżonych pasm górskich w Nowym Świecie. Jedno z nich znalazło się w obrębie Stanów Zjednoczonych, a w XIX w. nazwano od niego Terytorium Nevady, które następnie przekształciło się w stan Nevada. Innym pokrewnym przymiotnikiem było łacińskie niveus ‘śnieżnobiały’. Jego forma żeńska stała się w 1911 r. nazwą kremu Nivea i linii kosmetyków wciąż popularnej po ponad stu latach.

Śnieg topnieje w Indiach

Zarówno rdzeń *sneigʷʰ-, jak i jego pochodne zachowały się w językach indoirańskich, ale w grupie języków indoaryjskich, których wspólnym przodkiem był staroindyjski, nastąpiła zmiana semantyczna. W sanskrycie czasownik snihyati < *snigʷʰ-jé/ó- (jeszcze jeden wariant aspektu niedokonanego) oznacza ‘kleić się, przywierać’, a metaforycznie ‘przywiązywać się (do kogoś), być zakochanym’. Przymiotnik odczasownikowy snigdha- < *snigʷʰ-tó- znaczy ‘kleisty, lepki’, a także ‘przywiązany, kochający’. Rzeczownik sneha- < *snojgʷʰo-, dokładnie odpowiadający polskiemu śnieg, znaczy ‘smar, maść’ itp. Także rzeczownik rdzenny snih- (mianownik sniṭ < *snigʷʰs), odpowiednik łacińskiego nix, przybrał w sanskrycie znaczenie ‘wilgoć’.

Hipoteza, że to znaczenie ‘kleić się’ jest pierwotne, cieszyła się w swoim czasie pewną popularnością. Jednak nawet w językach irańskich, najbliżej spokrewnionych z indoaryjskimi, słowa pochodzące od *sneigʷʰ- mają podobny zakres znaczeń jak w innych językach indoeuropejskich (patrz np. awestyjskie snaēž- ‘śnieżyć’). Co więcej, choć znaczenia „śnieżne” zanikły w klasycznym sanskrycie, istniały w innych dialektach dawnych Indii i występują reliktowo tu i ówdzie we współczesnych językach indoaryjskich. Świadczy to o tym, że znaczenia ‘sypnąć śniegiem’, ‘śnieżyć’, ‘śnieg’ itd. są starsze, a zmiana widoczna w Indiach spowodowana była tym, że poza regionami górskimi na północy subkontynentu świadomość, jak wygląda śnieg, uległa zatarciu. Tylko w słownictwie, przekazywanym z pokolenia na pokolenie, przechowała się niejasna pamięć o czymś, co było mokre i lepkie.

Kolejny odcinek serii poświęcony będzie styczniowi, czyli miesiącowi, w którego środku właśnie się znajdujemy.

Opisy ilustracji

Ryc. 1. Kilka okazów z wielkiej kolekcji Wilsona Bentleya (1865–1931), pioniera fotografii płatków śniegu. Zdjęcia wykonane ok. 1902 r. Źródło: Wikipedia (domena publiczna).
Ryc. 2. Wielka zamieć śnieżna (Snowzilla lub Snowmageddon) w USA w roku 2016. NOAA Photo Library. Foto: Joe Flood. Źródło: Wikipedia (licencja CC BY-SA 2.0).
Ryc. 3. Bałwan śniegowy z Auburn (Alabama, USA). Bałwany zawdzięczają swoje istnienie faktowi, że śnieg (w odpowiednich warunkach) dobrze się lepi. Foto: Thomas Cook 2009. Źródło: Wikimedia (licencja CC BY-SA 2.0).