Fałszywi przyjaciele: Teodor i Teodoryk

Czy wiecie, że Teodor i Teodoryk mają zupełnie różne pochodzenie?

Teodor to imię greckie, Tʰeódōros. Powstało ze złożenia słów tʰeós ‘bóg’ i dôron ‘dar’, czyli odpowiada strukturalnie polskiemu Bożydar. Słowo dôron było rodzaju nijakiego, ale że imię było męskie, złożenie dostało męską końcówkę -os. Istnieje też wariant żeński Tʰeódōrā, czyli Teodora. Teodorę z kolei można porównać do staroangielskiego imienia żeńskiego Godġifu (również oznaczającego ‘dar boga’), znanego za przyczyną lady Godivy. Była on żoną Leofryka, hrabiego Mercji, i jak może pamiętacie, dzięki nagiemu protestowi ulżyła doli podatników z Coventry. Podobne znaczenie i budowę ma inna para greckich imion, Tʰeodósios i Tʰeodosía (Teodozjusz i Teodozja), tyle że zawierają one czasownik ‘dać’ z innym formantem słowotwórczym. Chyba pierwszym sławnym Teodorem był Teodoros z Samos, grecki architekt, rzeźbiarz i wynalazca z VI w. p.n.e.

Z kolei Teodoryk to imię stuprocentowo germańskie, *Þeudarīks ‘władca ludu’ (pierwszą literę należy wymawiać [θ], jak w angielskim thin). Jego komponenty to *þeudō ‘lud, grupa etniczna’ i *rīks ‘władca, król plemienny’. Pierwszy element ukrywa się na przykład w niemieckim przymiotniku deutsch (z pragermańskiego *þiudiskaz ‘ludowy, narodowy’). Drugi to słowo zapożyczone przez Pragermanów od Celtów we wczesnej epoce żelaza i spokrewnione z łacińskim rēx ‘król’. Imię Þiudarīks nosił król Ostrogotów (z arystokratycznego klanu Amalów), który na przełomie V i VI w. został władcą zachodniej części byłego cesarstwa rzymskiego (czyli tego, co pozostało z imperium po wyniszczających wojnach i zapaści politycznej). Był władcą sprawnym i jak na swoje czasy światłym, więc dodano mu przydomek Wielki.

A zatem Teodor i Teodoryk to typowa para „fałszywych przyjaciół” etymologicznych. A co się z nimi działo dalej?

Teodor (inaczej niż Teodoryk) ze względu na swoją grecką genealogię i popularność we wschodniej części cesarstwa rzymskiego, dorobił się specjalnego wariantu rosyjskiego. W grece bizantyjskiej od II w. n.e. przydechowe [tʰ] przekształciło się w szczelinowe [θ]. Setki lat później, kiedy na Rusi pojawiło się chrześcijaństwo, Słowianie Wschodni zaczęli masowo zapożyczać imiona greckie (z wymową obowiązującą w średniowiecznym Bizancjum). W cyrylicy istniała litera „θita” (Ѳ, ѳ) służąca do zapisu greckiego [θ], jednak nie zadawano sobie trudu, żeby odróżnić w wymowie [θ] od [f] w wyrazach zapożyczonych. Pisano Ѳeodor (Ѳеодоръ), ale wymawiano Fieodor (dzisiejsze rosyjskie Fiodor). Litery Ѳ używano przez kilka wieków, ale ostatecznie usunięto ją z alfabetu jako zbędną komplikację w wyniku reformy pisowni rosyjskiej w roku 1918.

Ѳедоръ Михайловичъ Достоевскій, czyli Fiodor Michajłowicz Dostojewski, przez całe życie pisał się przez Ѳ (oczywiście wymawiając [f]). Jego dalekim krewnym (prawnukiem ciotki pisarza) był Fieodosij Grigorjewicz Dobrżanski (w wersji spolszczonej Teodozjusz Dobrzański), wielki biolog pochodzenia rosyjsko-polsko-ukraińskiego, autor znanego dictum, że nic w biologii nie ma sensu w oderwaniu od ewolucji (nie mylić z rewolucją). Urodził się w 1900 r. jako Ѳеодосій, po rewolucji (nie mylić z ewolucją) pisał swoje imię jako Феодосий, a po emigracji do USA stał się sławny jako Theodosius Dobzhansky. W Ukrainie często bywa nazywany Teodosij (Теодосій). Tak liczne mutacje imienia nie dziwią u jednego z ojców założycieli genetyki ewolucyjnej.

Podpis Thiodora (Fiodora) Dostojewskiego z widoczną literą Ѳ w imieniu. Źródło: John Rylands Library, University of Manchester (domena publiczna).

Gockie imię Þiudarīks zlatynizowno w kronikach jako Theodericus albo Theodoricus, dlatego jego sławny nosiciel znany jest w naszej tradycji jako Teodoryk Wielki. W sagach staroskandynawskich występował jako Þioðríkz/Þiðrekr, a w pieśniach o Hildebrandzie i o Nibelungach jako Theotrih/Deotrich/Dieterich (regularny rozwój wysokoniemiecki). Legendy przeniosły go o kilkadziesiąt lat wstecz, w czasy Attyli, a także z Rawenny do Werony, ale imię zachowały. Oczywiście imię Dietrich jest nadal używane w krajach niemieckojęzycznych, a jako nazwisko nosiła je wiadoma Marie Magdalene (zwana Marleną). Wśród Anglosasów imię nadawano w wersji Þēodrīċ, zapomnianej po najeździe normańskim. Jednak później przywrócono je, importując z kontynentu w wersji średnioniderlandzkiej Diederik, co po uproszczeniu dało angielskie Derek. Wśród germańskich Franków, którzy na gruzach zromanizowanej Galii założyli Francję, Theudarīk było popularnym imieniem arystokratycznym. Frankowie zasymilowali się językowo, przyjmując mowę swoich poddanych (późną łacinę ewoluującą w kierunku francuskiego). Język starofrancuski nie patyczkował się z długimi wyrazami, usuwając część spółgłosek i ściągając samogłoski. W rezultacie Theudarīk skrócił się do francuskiego imienia Thierry.

I jeszcze wątek polski. Średniowieczni Polacy chętnie zapożyczali niemieckie imię Dietrich jako Dzietrzych lub Dzietrzek, a ponieważ i tak było im wszystko jedno, co oznacza, zniekształcali je bez skrupułów na Wietrzych, które przynajmniej kojarzyło się z czymś swojskim. W piętnastowiecznej wersji Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią Teodoryk Wielki ukrywa się jako Wietrzych obrzymski (Dietrich aus Bern, czyli Teodoryk z Werony). Do tej pory mamy w Polsce sporo pamiątek po rodzimych Teodorykach w postaci wsi nazywanych Dzietrzkowice, Wietrzychowice (przyrostek -owice oznaczał potomków założyciela rodu) lub Dzietrzychowo (miejsce należące do Dzietrzycha).

Udostępnij wpis

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *