Każdy, kto uczył się o historii języków słowiańskich, musiał się zetknąć z terminem jery. Są to samogłoski-duchy, które w wyrazach słowiańskich raz znikają, raz się pojawiają. Bywają opisywane w mylący sposób jako „samogłoski ultrakrótkie” albo jeszcze gorzej jako „półsamogłoski”. Wrażenie tajemniczości potęguje fakt, że do ich zapisu używa się liter zapożyczonych z cyrylicy, ь i ъ, a ponieważ w językach posługujących się tym pismem litery te pełnią dziś inną funkcję niż ponad 1100 lat temu, kiedy je wprowadzono, nawet Słowianie używający cyrylicy nie wiedzą, jak wymawiać jery w rekonstrukcjach prasłowiańskich. Dlatego niektórzy wolą używać znaków ĭ, ŭ zamiast ь, ъ, ale większość specjalistów jest tak przyzwyczajona do tradycyjnej notacji, że łatwiej do niej przywyknąć, niż się jej pozbyć.

Tymczasem w jerach nie ma nic tajemniczego. Oto jak było. Tuż przed rozpadem wspólnoty prasłowiańskiej długość trwania samogłosek przestała odgrywać znaczenie. Kontrast „krótka | długa” został zastąpiony przez opozycję „luźna | napięta”. Dawne samogłoski długie i dyftongi przekształciły się w samogłoski napięte, wymawiane z większym wysiłkiem mięśni narządów artykulacyjnych, a przez to akustycznie wyrazistsze. Dawne samogłoski krótkie przekształciły się w samogłoski luźne, artykułowane z mniejszym napięciem mięśniowym, akustycznie mniej wyraziste. Samogłoski napięte były na ogół fonetycznie nieco dłuższe od luźnych, ale to ich barwa, a nie długość, miała znaczenie.

Samogłoskom luźnym [ɛ], [ʌ], [ɪ], [ʊ] (zapisywanymi w rekonstrukcjach jako *e, *o, *ь, *ъ) odpowiadały samogłoski napięte [æ], [ɑ], [i], [u] (*ě, *a, *i, *u). Ponadto istniała jeszcze samogłoska [ɨ] (*y) i dwie samogłoski nosowe, [ẽ], [õ] (*ę, *ǫ), wszystkie również liczące się jako napięte. Prezentuję ten system w dydaktycznym uproszczeniu, ale detale nie mają znaczenia, bo zajmiemy się tylko jerami, czyli *ь [ɪ], ъ [ʊ], wymawianymi podobnie jak angielskie samogłoski w słowach pit i put. To znaczy, że pierwsza z nich miała wymowę przednią, a druga – tylną.

Pochodzą one w większości przypadków od przedsłowiańskich (a często praindoeuropejskich) samogłosek krótkich *i, *u. Ale jer tylny *ъ rozwinął się też w niektórych końcówkach gramatycznych, np. w mianowniku najpospolitszej klasy rzeczowników rodzaju męskiego, zakończonym na praindoeuropejskie *-os, w bierniku tej samej klasy rzeczowników zakończonym na *-om, a także w dopełniaczu liczby mnogiej, wspólnym dla różnych klas rzeczowników, zakończonym na *-oHom > *-ōm. W każdym z tych przypadków końcowa spółgłoska zanikała, a cała końcówka przekształcała się w *-ъ. Oto przykład:

Praindoeuropejskie *supnos > prasłowiańskie *sъnъ ‘sen’. Indoeuropejski rdzeń *swep-/*sup- oznaczał ‘spać’. Dokładnym odpowiednikiem wyrazu słowiańskiego jest starogreckie húpnos ‘sen’ (stąd hipnoza). Zauważmy, że mamy w polskim wyrazy takie jak spać i sypiać, w których zachowało się stare *p. Znikło ono w prasłowiańskim przed przedrostkiem zaczynającym się na *n, bo Słowianie upraszczali między samogłoskami zbitki zaczynające się na spółgłoskę zwartą, o ile nie mogli ich w całości włączyć do następnej sylaby. Nie uproszczono *dr w słowie *vydra ‘wydra’, bo podział na sylaby *vy.dra był możliwy. Natomiast *pn w odróżnieniu od *dr nie mogło rozpoczynać sylaby. Trzeba było usunąć *p, a wtedy podział na sylaby stawał się poprawny: *sъ.nъ [sʊnʊ]. Zauważmy, że i krótkie *u, i końcówka *-os zmieniły się w prasłowiańskie *ъ [ʊ].

Język praindoeuropejski posiadał spółgłoski sylabiczne: [m̩], [n̩], [r̩], [l̩] (w rekonstrukcjach zapisywane *m̥, *n̥, *r̥, *l̥). W językach bałtosłowiańskich zmieniły się one w sekwencję samogłoski wysokiej *i (rzadko *u) i spółgłoski: *im, *in, *ir, *il. Dwie pierwsze zmieniły się w prasłowiańską samogłoskę nosową *ę, natomiast dwie ostatnie wyewoluowały w prasłowiańskie *ьr, *ьl. Wspomnę przy okazji, że w języku prasłowiańskiim [r] i [l] (w połączeniach *er [ɛr], *or [ʌr], *ьr [ɪr], *ъr [ʊr], *el [ɛl], *ol [ʌl], *ьl [ɪl], *ъl [ʊl]) były jedynymi spółgłoskami, które mogły występować na końcu sylaby (tworząc sylaby zamknięte). Poza tym obowiązywała zasada, że sylaba musi być zakończona na samogłoskę (czyli otwarta).

Przykład: praindoeuropejskie *wl̥kʷos > prabałtosłowiańskie *wilkas > prasłowiańskie *vьlkъ ‘wilk’. Pokrewne słowo widzimy w językach bałtyjskich (litewskie vilkas). Nie będziemy się tu jednak zajmować losem jerów w sylabach zamkniętych (ich rozwój w języku polskim był bardzo skomplikowany). Skoncentrujemy się na przypadkach, gdy sylaba zawiera tylko początkową spółgłoskę lub zbitkę spółgłoskową i następujące po niej [ɪ] lub [ʊ]. Dodam jeszcze dla porządku, że w języku prasłowiańskim jer tylny zmieniał się w przedni, jeśli występowała przed nim spółgłoska zmiękczona (albo odziedziczone z dawniejszych czasów *j, albo głoska spalatalizowana przez jakiś proces zachodzący w prasłowiańskim). Spójrzmy na następujący przykład:

Praindoeuropejski rdzeń *sjewh₁-/*sjuh₁- ‘szyć’ został w dialekcie, z którego rozwinęły się języki bałtosłowiańskie, rozszerzony o przyrostek *-iko-, w tym przypadku oznaczającym działacza. Powstało słowo *sjuh₁-iko-s, które rozwinęło się w prabałtosłowiańskie *sjuwikas ‘ktoś, kto szyje’. W litewskim mamy siuvikas ‘krawiec’, natomiast w prasłowiańskim *šьvьcь ‘szewc’ (pierwotnie i w językach bałtyjskich, i słowiańskich słowo miało oba znaczenia, ale z czasem uległo specjalizacji semantycznej). Gdyby nie kontekst, zarówno *u, jak i końcówka mianownika zmieniłyby się w *ъ, ale na początku wyrazu stała miękka spółgłoska *š [ʃ] pochodząca z połączenia *sj. Śródwyrazowe *k uległo tzw. palatalizacji progresywnej: zmianie w miękką spółgłoskę *c [tsʲ] pod wpływem poprzedzającej samogłoski *i. A zatem oba potencjalne *ъ znalazły się po spółgłoskach miękkich (spalatalizowanych) co wymusiło ich zmianę w *ь.

Na razie to wszystko, co trzeba wiedzieć o pochodzeniu jerów. Jedno tylko warto podkreślić: wyrazy *sъnъ, *vьlkъ, *šьvьcь wymawiano [sʊnʊ], [vɪlkʊ], [ʃɪvɪtsʲɪ]. Miały one po dwie lub trzy sylaby, a każda sylaba zawierała jer. Nie była z tego powodu „półsylabą”, bo jery prasłowiańskie były całkiem zwykłymi samogłoskami krótkimi. Mogły też być akcentowane, bo jeśli wyraz nie zawiera samogłosek innych niż jery, to akcent musi przecież padać na któryś z nich. Ale dziś w języku polskim wszystkie trzy wyrazy są jednosylabowe: sen, wilk, szewc. Dlaczego?

W 1889 roku czeski językoznawca Antonin Havlík odkrył następującą regułę znikania jerów, zwaną dziś prawem Havlíka. Umówmy się, że sylaby mogą być mocne albo słabe. Jeśli sylaba zawiera samogłoskę inną niż jer albo jest zamknięta, to jest mocna. Sylaba otwarta zawierająca jer jest słaba, jeśli stoi na końcu wyrazu lub przed sylabą mocną. Natomiast przed sylabą słabą każda sylaba staje się mocna, nawet jeśli zawiera jer.

W rezultacie, jeżeli mamy ciąg dwu lub więcej sylab otwartych zawierających jery i ostatni jer jest słaby, to licząc wstecz od prawej do lewej, wszystkie parzyste jery są mocne, a nieparzyste stają się słabe. Czyli jeśli C oznacza jakąkolwiek spółgłoskę, a @ oznacza którykolwiek z dwóch jerów, to w sekwencji C@C^@ drugi jer słabnie (co oznaczyłem, podnosząc go powyżej wiersza tekstu). W sekwencji C^@Ca jer w pierwszej sylabie słabnie, bo samogłoska drugiej sylaby nie jest jerem. W sekwencji C^@C@C^@ mocny pozostaje tylko środkowy jer, a w sekwencji C^@CaC^@ oba jery stają się słabe (bo pierwszy stoi przed sylabą mocną, a drugi na końcu wyrazu).

O ile wszystkie jery były wciąż wymawiane w „klasycznym” języku staro-cerkiewno-słowiańskim i w najstarszym udokumentowanym okresie istnienia języka staroruskiego, to ogólną tendencją we wszystkich językach słowiańskich był zanik jerów słabych. Wymowa jerów mocnych zmieniała się w różny sposób w różnych językach. W grupie dialektów, do której należał przodek języka polskiego, jery mocne, zarówno przedni, jak i tylny, zmieniły się ostatecznie w samogłoskę o wymowie półotwartej (typu [ə]), która utożsamiła się z odziedziczoną samogłoską *e. Można jednak na ogół odróżnić źródła pochodzenia tego *e, bo dawny jer przedni trwale zmiękczał poprzedzającą go spółgłoskę, a jer tylny pozostawiał ją twardą. Prawo Havlíka działało w języku staropolskim regularnie, powodując zanik niektórych jerów (w tym wszystkich końcowych). Proces ten zakończył się około XII wieku (pierwsi Piastowie jeszcze wymawiali słabe jery). Do dziś widzimy wyraźne efekty jego działania w przypadkach takich jak:

Formy prasłowiańskie	Formy współczesne
*pьsъ, *pьsa	pies, psa
*dьnь, *dьni	dzień, dni
*orьlъ, *orьla	orzeł, orła
*tьma, *tьmъ	ćma, ciem
*šьdlъ, *šьdla	szedł, szła

Jedyne komplikacje to po pierwsze fakt, że ślad zmiękczenia nie zawsze się zachowuje w zbitkach spółgłoskowych (psa, dni, orła, a nie „ṕsa, dźni, orzła”); po drugie, jeśli zanik jeru powodował powstanie skomplikowanej zbitki, mogła ona ulec uproszczeniom: *šьdla > szdła > szła. Nieraz prowadziło to do takiego zniekształcenia pierwotnej formy wyrazu, że konieczna była „naprawa” całego schematu odmiany. Na przykład prasłowiańskie *stьblo zmieniło się w śćbło > źdźbło (asymilacja dźwięczności). Natomiast dopełniacz liczby mnogiej brzmiał *stьblъ i rozwinął się w ściebł. Ale odmiana źdźbło | ściebł była trudna nawet dla Polaków, przyzwyczajonych do łamańców językowych. Dlatego już w epoce staropolskiej pojawiły się dwa przetworzone, konkurencyjne warianty: źdźbło | źdźbeł albo ściebło | ściebł (ten drugi wymarł bezpotomnie w polszczyźnie standardowej, choć żyje tu i ówdzie w dialektach). Utworzone zostały przez wyrównanie analogiczne, które często usuwa skomplikowane oboczności powodowane przez regularny rozwój fonetyczny. Na podobnej zasadzie *stьklo | *stьklъ dało staropolskie śćkło | ściekł, następnie wyrównane jako śkło | śkieł (dzisiejsze szkło | szkieł). Oboczność *mьgla | *mьglъ > mgła | miegł została wyrównana do mgła | mgieł. O przypadku deszcz | dżdżu była mowa w innym wpisie.

A teraz spójrzmy, co się działo z odmianą, gdy już w rdzeniu wyrazu były dwie sylaby z jerem pod rząd, a końcówka mogła być mocna lub słaba, czyli niektóre formy odmiany zawierały po trzy jery:

Formy prasłowiańskie	Formy staropolskie	Formy współczesne
*šьvьcь, *šьvьci	szwiec, szewcy	szewc, szewcy
*pьsъkъ, *pьsъka	psek, pieska	piesek, pieska
*xrьbьtъ, *xrьbьtě	chrzbiet, chrzebcie	grzbiet, grzbiecie
*bъdlъka, *bъdlъkъ	bedłka, bdłek	bedłka, bedłek lub betka/betek

Tu już praktycznie w każdym przypadku wyrównano stare oboczności, wybierając jedną z nich i dostosowując do niej całą odmianę. W dzisiejszej polszczyźnie „ruchome e”, czyli samogłoska obecna w części form odmiany, a znikająca w innych, jest dopuszczalne tylko w wyrazach jednosylabowych albo w ostatniej sylabie wyrazów wielosylabowych. Prawo Havlíka zablokowano w pozostałych przypadkach, aby chronić odmianę przed nadmiarem oboczności, ta tendencja jest jednak późniejsza niż najdawniejsze zabytki polszczyzny. Na przykład Władysław Łokietek nazywał się naprawdę Włodzisław Łoktek (dopełniacz Łokietka), z podobną obocznością, jaką widzimy w niezdrobniałym słowie łokieć | łokcia (prasłowiańskie *olkъtь), bo za jego życia prawo Havlíka nadal obowiązywało. Jeszcze dokładniejszą reprezentacją wymowy z XIII/XIV w. byłoby Loktek | Loketka.

Ślady pełnego zastosowania wspomnianego prawa zachowały się tu i ówdzie w słowotwórstwie.  Słowo *pьpьrь ‘pieprz’ miało np. narzędnik *pьpьrьmь, co w staropolskim dało regularnie ppierz, a po uproszczeniu pierz (XV w.) | pieprzem. W późniejszej polszczyźnie mianownik dostosował się do innych przypadków, a zatem mamy dziś pieprz | pieprzem. Pochodzący od niego przymiotnik *pьpьrьnъjь (pierwotnie z pięcioma jerami w kolejnych sylabach!) rozwinął się w formę ppier(z)ny (zaświadczoną w XV w. jako pierny, pierzny). Był on na tyle mocno związany z rzeczownikiem, że przez analogię zmieniono go w pieprzny, ale wcześniej od przymiotnika utworzono jeszcze inne słowo pochodne: ppiernik > piernik (w XV w. również pierznik) ‘ciasto zawierające przyprawy korzenne’. Tu już związek był zbyt daleki, żeby analogia zadziałała, dlatego piernik nie został zastąpiony przez „pieprznik”.

Każdy poznaniak zna Kiekrz, miejscowość znajdującą się dziś częściowo w administracyjnych granicach Poznania, nad Jeziorem Kierskim. Czujemy intuicyjnie, że Kierskie pochodzi of Kiekrza, ale jaki jest właściwie związek między tymi nazwami? Podpowiedzi dostarczają pieprz i piernik, a dodatkowej pomocy warto poszukać w źródłach historycznych.

Nazwa wsi pojawia się po raz pierwszy w dokumentach z XIV w. jako Kerz lub Kekerz, dopełniacz Kekrza. Zauważmy, że nazwy miejscowości często występują w dopełniaczu lub mianowniku, bo często mówimy: do Kiekrza, z Kiekrza, w Kiekrzu. Często się zatem zdarza przekształcenie mianownika na wzór tych przypadków, a nie na odwrót. Podobieństwo do odmiany staropolskiego pieprzu jest oczywiste. Kerz i Kekerz to próby zapisania staropolskiej formy *kkeř, która musi pochodzić od czegoś w rodzaju *kъkъrjь. Dzisiejsze zmiękczenie k w Kiekrz wynika stąd, że polskie k i g uległy palatalizacji przed e pochodzącym od *ъ (*kъ > *kə > ke > kie), ale było to zjawisko późne, które zaszło dopiero w XV w. A zatem pierwotna nazwa Kiekrza to *Kkerz, a dzisiejszy Kiekrz jest wynikiem wyrównania analogicznego.

Od nazwy *kъkъrjь powinien powstać przymiotnik *kъkъrjьskъjь (z całym pięciopakiem jerów) co po zastosowaniu prawa Havlíka i innych regularnych zmian staropolskich dałoby czternastowieczne *kkeřsky i późniejsze kierski. Istotnie, nazwisko Kierski ‘pochodzący z Kiekrza’ notowane jest od około 1400 roku. Nazwa jeziora oczywiście ma to samo pochodzenie. Można by się było spodziewać zastąpienia odziedziczonego przymiotnika przez jakąś przejrzystszą innowację, np. kiekrski (starszy model) lub kiekrzański (model obecnie najbardziej produktywny). Istotnie przymiotnik kiekrski jest zalecany oficjalnie w Wykazie urzędowych nazw miejscowości. Szczęśliwie jednak w nazwisku i nazwie jeziora pozostała żywa skamieniałość historii języka nietknięta przez urzędników.

Co oznaczała nazwa *kъkъrjь? Trudno o 100% pewności, ale prawdopodobnie powstała przez połączenie rzadkiego, ale zaświadczonego prefiksu *kъ-/*kǫ- ze słowem *kъrjь ‘krzew, krzak’ (znanym głównie z języków północnosłowiańskich). Miłośnicy dawniejszej polszczyzny zapewne znają słowo kierz (dopełniacz krza, liczba mnoga krze, zgodnie z prawem Havlíka), odpowiadające czeskiemu keř (dopełniacz kře). Wielkopolanie do tej pory mówią na krzaki kierzki, zachowując w pełnej krasie staropolskie słowo. Mamy w Polsce wiele miejscowości o nazwach takich jak Kierz, Krze, Kierzki, Kierno, Kierzno. Hipotetyczny derywat *kъ-kъrjь (wymawiany mniej więcej [kəˈkəʳʒə] w czasie, gdy zakładano wieś) oznaczałby ‘miejsce położone przy zaroślach’, co brzmi nieco sensowniej niż całkowicie naciągane etymologie onomatopeiczne (rzekomo od krzyków ptactwa wodnego) podawane np. przez Wikipedię.