PRZERYWNIK: Deprawacja, czyli fałszywi przyjaciele i etymologia ludowa

W językoznawstwie false friends (fałszywi przyjaciele) to słowa, które są z sobą kojarzone tylko dlatego, że brzmią podobnie i że mogłyby być spokrewnione, biorąc pod uwagę ich znaczenie. Przykładem może być czasownik DEPRAWOWAĆ i cała rodzina słów z nim związanych: deprawacjazdeprawowanydeprawator.

Źródło: Andrzej Rysuje #DEPRAWACJA.

Chyba każdemu rodzimemu użytkownikowi języka polskiego musi się wydawać, że deprawować oznacza ‘zachęcać do postępowania wbrew prawu’. Nawet jeśli zdajemy sobie sprawę, że jest to słowo zapożyczone z łaciny, skłonni jesteśmy sądzić, że musi istnieć jakieś powiązanie deprawacji prawem; w końcu np. renowacja pochodzi od łacińskiego przymiotnika novus, który jest rzeczywiście spokrewniony z polskim nowy (oba pochodzą od praindoeuropejskiego *newos. A zatem podobieństwo i formy, i znaczenia między odnowić a zrenowować nie jest przypadkowe.

A jednak deprawacja nie ma nic wspólnego z prawem. Słowiańskie słowo *pravъ oznaczało ‘prawy’ w sensie kierunku, ale również ‘prawy’ jako ‘sprawiedliwy, przyzwoity’; mogło też oznaczać ‘prosty’ (jako przeciwieństwo ‘krzywego’). Łacińskie prāvus miało znaczenie wręcz odwrotne: ‘krzywy, zniekształcony’, a w przenośni ‘skrzywiony moralnie’. Stąd czasownik dē-prāvō ‘skrzywiam, zniekształcam’, a metaforycznie ‘korumpuję, sprowadzam na złą drogę’. Między polskim prawy a łacińskim prāvus nie ma żadnego związku etymologicznego.

Fałszywi przyjaciele to podstawa zjawiska nazywanego etymologią ludową. Rozumiemy przez to „wyjaśnianie” pochodzenia słów lub nazw własnych na podstawie naiwnych skojarzeń niepopartych staranną analizą danych. Klasycznym przykładem jest wyjaśnianie nazwy Częstochowa pagórkowatą topografią terenu wokół miasta, które rzekomo często (się) chowa przed zmierzającymi ku niemu podróżnymi. W rzeczywistości nazwy miejscowe z przyrostkami -ów, -owa, -owo w ogromnej większości przypadków są dzierżawcze: pochodzą od imion, nazwisk lub przydomków ich założycieli lub wczesnych właścicieli. W tym przypadku upamiętniony został jakiś staropolski Częstoch, co było familiarną formą skróconą dowolnego imienia męskiego, w którym pierwszy człon brzmiał Często-. Imion takich było wiele: Częstomir, Częstochwał, Częstogost itp. Od innej formy skróconej, Częstota, pochodzi nazwa miejscowa Częstocice (dawniej osobna wieś, dziś część Ostrowca Świętokrzyskiego), co oznaczało wieś pozostającą w posiadaniu spadkobierców Częstoty. Tu z kolei widzimy sufiks -ic (lub w formie rozszerzonej -owic), oznaczający potomka. Nazwy miejscowe tworzono także od pełnego imienia, np. Częstobór Częstoborowice (wieś w powiecie świdnickim).

Udostępnij wpis

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *